Tak, jak godność osoby ludzkiej jest podstawą, z której wypływają prawa człowieka tak niezawisłość sędziowska stanowi podstawę funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Wydaje się jednak, iż obecnie zasada ta nie jest w pełni właściwie rozumiana i tym samym realizowana w sposób prawidłowy. Nie sposób, bowiem pojmować niezawisłości sędziowskiej wyłącznie poprzez pryzmat istotnych, lecz mniej znaczących elementów, jak chociażby immunitet czy też stan spoczynku.
Najważniejszym pozostaje jednak profesjonalizm sędziego rozumiany, jako wiedza i doświadczenie. Istotą problemu jest, zatem znalezienie odpowiedzi na pytanie, jaka jest optymalna droga dojścia do zawodu sędziego z punktu widzenia realizacji tej zasady. W ostatnich miesiącach kwestie te ustawodawca przesądził, wskazując na podstawową drogę dojścia do zawodu sędziego poprzez odbycie aplikacji sędziowskiej. Przynajmniej na jakiś czas.
Ostatni rok przyniósł zmiany w regulacjach prawnych dotyczących modelu ścieżki edukacyjnej oraz kariery zawodowej osób pretendujących do objęcia stanowiska sędziów sądów powszechnych. Debata w tym zakresie stanowiła kontynuację, odroczonej w czasie, reformy systemu kształcenia kadr zasilających szeregi sądownictwa powszechnego oraz modelu dojścia do urzędu sędziego, co było konsekwencją przywrócenia przez ustawodawcę stanowisk asesorskich w sądach. Przyjęte rozwiązania legislacyjne przesądzają, że aplikacja sędziowska prowadzona w Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury jest zasadniczą oraz podstawową drogą dojścia do zawodu sędziego. Ma ona poprzedzać asesurę. Absolwenci tej szkoły są zwalniani z udziału w konkursie na wolne stanowiska asesorskie, a następnie stanowiska sędziowskie. Nieobsadzone stanowiska sędziowskie, które nie przypadną osobom kończącym aplikację sędziowską z odbytą asesurą będą wyłącznie uzupełniająco obsadzane przez osoby z odpowiednim stażem w innych zawodach prawniczych.
Ośrodek Badań Studiów i Legislacji KRRP zabierał w tym zakresie głos w postępowaniu legislacyjnym. Wskazywaliśmy wyraźnie, że wejście w życie zaprezentowanych powyżej rozwiązań będzie stanowić zerwanie z koncepcją kreowania zawodu sędziego, jako ?korony zawodów prawniczych?. Wydaje się, że przyjęcie odmiennej ścieżki dojścia do wykonywania zawodu sędziego, poprzez wieloletnie wykonywanie innego zawodu prawniczego, dawałoby gwarancję dopływu do zawodu sędziowskiego osób o najlepszym przygotowaniu merytorycznym, odpowiedniej praktyce i ? co najważniejsze ? doświadczeniu życiowemu. W chwili obecnej dyskusja publiczna w tym zakresie została zamknięta.
Niezawisłość sędziowska jest istotą państwa prawa. Jej istnienie gwarantuje realizację fundamentalnych praw jednostki. Nie sposób przecenić znaczenia ?trzeciej władzy? dla prawidłowego i sprawnego funkcjonowania państwa. Rolą sądów (sędziów) jest rozwiązywanie dwóch typów konfliktów ? pomiędzy jednostkami, jak również pomiędzy państwem a jednostką. W tym zakresie sąd realizuje interes publiczny, ale również gwarantuje ochronę podstawowych praw jednostki. Skoro rolą prawa jest gwarantowanie istnienia porządku społecznego na tych dwóch różnych płaszczyznach, to władza sądownicza (sędzia) poprzez zasadniczy wpływ na kształt i istotę tychże relacji jest odpowiedzialna za budowanie harmonijnego ładu społecznego. Sędzia stosujący prawo powinien pamiętać o swej szczególnej roli polegającej na interpretowaniu obowiązujących przepisów w duchu praworządności, zgodnie z intencją ustawodawcy i najlepszym interesem obywatela oraz ciążącej na nim z tego tytułu odpowiedzialności. Bez ?trzeciej władzy? stanowione prawo jest więc wyłącznie pustym zbiorem przepisów. Bez względu na to, jakie są metody rekrutacji do zawodu sędziego i jak szerokie są uprawienia sędziów, powierza się im władzę i możliwość działania w tych obszarach, które dotyczą najważniejszych sfer życia ludzkiego. Stąd też wszystkim powinno zależeć, aby władzę tę wykonywali osoby o najwyższym profesjonalizmie.
Jak zatem rozumieć profesjonalizm ujmowany poprzez pryzmat tych elementów? Odpowiedź na tak postawione pytanie nie jest oczywista. Podstawowym elementem jest tu charakter człowieka ? sędziego oparty na przymiotach wrodzonych a ukształtowany poprzez zdobycie wiedzy oraz wystarczającego doświadczenia. Przepisy pozornie chronią niezawisłość sędziowską tylko przed ?cięższymi próbami?, które mogą utrudniać pracę sędziego. Niewystarczająca jest więc tu wiedza niepoparta praktyką. Nie możemy bowiem oddzielać zasady niezawisłości sędziego od jego roli na sali rozpraw. Wiedza i doświadczenie osoby wykonującej funkcję sędziego będą gwarancją przeprowadzenia w sposób szybki, prawidłowy i rzetelny procesu zakończonego sprawiedliwym wyrokiem. Autorytet sędziego nie wynika wyłącznie z władzy sądzenia zawartej w przepisach, ale musi być poparty fachowością i doświadczeniem. Bez spełnienia bowiem tych warunków niezależność sędziowska może stać się tylko pustym sloganem. Jest to szczególnie ważne w państwie o ciągle młodej tradycji demokratycznej, w którym szacunek do organów władzy publicznej oraz prawa jest dopiero budowany i z pewnością nie jest wystarczający. Niezawisłość musi zatem dotyczyć faktycznej możliwości wykonywania prawa. Społeczne zaufanie do bezstronnego i sprawiedliwego procesu gwarantuje skuteczność wymiaru sprawiedliwości, a właściwe przygotowanie sędziego do wykonywania zawodu daje podstawę do kreowania jego autorytetu i budowania zaufania do sprawowanego przez nich wymiaru sprawiedliwości. Efektywność systemu sądowego zależy od stopnia profesjonalizmu sędziów. Sędziowie powinni więc reprezentować najwyższy poziom kompetencji zawodowych (tych wyuczonych, jak i popartych odpowiednią praktyką).
Nie wystarczy znać prawo ? trzeba je przede wszystkim rozumieć i posiadać wystarczające doświadczenie życiowe pozwalające przewidywać konsekwencje podejmowanych rozstrzygnięć. Wiedza, jako element profesjonalizmu sędziowskiego gwarantującego jego niezawisłość, to również ?wiedza życiowa?, zdobywana przez wiele lat poprzez praktyczne stosowanie norm prawnych, zazwyczaj w toku wykonywania innych zawodów prawniczych (po drugiej stronie sali rozpraw). Sędzia nie powinien być urzędnikiem państwowym, który wspina się po kolejnych szczeblach kariery aż osiągnie pewne maksimum. Dla funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, szczególnie model ?korony zawodów prawniczych?, w którym stanowisko sędziego dostępne będzie dla radców prawnych i adwokatów oraz w pewnym stopniu także poprzez aplikację sądową, może dać Państwu instrument do promowania kadr sędziowskich o najwyższym możliwym poziomie profesjonalizmu. Co więcej, sędziowie nie mogą być wyizolowani ze społeczeństwa, w którym żyją. Sprawowanie wymiaru sprawiedliwości można realizować prawidłowo tylko wtedy, gdy sędziowie sami mają do czynienia z rzeczywistością.
Niezawisłość sędziów to nie sędziowski przywilej, lecz prawo każdego człowieka do sądu opartego na profesjonalizmie wyrażonym wiedzą i doświadczeniem osób sprawujących wymiar sprawiedliwości. Korona zawodów prawniczych pozostanie dalej niezdobyta?
