Ustawa z dnia 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (dalej: nowelizacja)1 dokonuje precyzyjnych korekt w prawie spadkowym, które (w zakresie prawa materialnego) wchodzą w życie już z dniem 15 listopada 2023 r. Istotne w praktyce będą również towarzyszące zmiany w zakresie prawa rodzinnego, a także odpowiednie dopasowanie prawa procesowego.
Pierwsza istotna zmiana to rozszerzenie katalogu okoliczności uprawniających sąd do uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia.
Niegodność dziedziczenia
Ustawodawca uznał dotychczasowe trzy zestawy okoliczności zawarte w art. 928 § 1 pkt 1–3 k.c. (tj. dopuszczenie się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy, nakłonienie spadkodawcy podstępem lub groźbą do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodzenie mu w dokonaniu jednej z tych czynności oraz umyślne ukrycie lub zniszczenie testamentu spadkodawcy, podrobienie lub przerobienie jego testamentu albo świadome skorzystanie z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego) za niewystarczające. Katalog ten jest wyczerpujący i niemożliwe jest zastosowanie ww. przepisów per analogiam do podobnych stanów faktycznych. W uzasadnieniu projektu ustawodawca wskazuje na inne, nieetyczne zachowania spadkobierców, naruszające z kolei szczególnie cenne dobra osobiste spadkodawców, takie jak m.in. życie, zdrowie, godność[1]. Zdaniem autorów nowelizacji sama możliwość skorzystania z wydziedziczenia przez spadkodawcę (art. 1008 k.c.) jest niewystarczająca, ponieważ spadkodawca może nie być zdolny do testowania (por. art. 944 k.c.) lub też niemożność sporządzenia testamentu może wynikać z przyczyn faktycznych (np. spadkodawca będzie znajdował się w stanie wegetatywnym)[2].
W tym względzie warto dodać, że swoboda testowania w Polsce objawia się w statystykach raczej jako swoboda do testowania w ogóle, ponieważ, jak wskazuje raport Kantar Polska, tylko 8% badanych Polaków powyżej 45. roku życia spisało swój testament[3].
W związku z powyższym nowelizacja dodaje do obecnego przepisu art. 928 § 1 k.c. dwa punkty, zgodnie z którymi za niegodnych będą mogli zostać uznani także spadkobiercy, którzy uporczywie uchylali się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową (art. 928 § 1 pkt 4 k.c.) lub też uporczywie uchylali się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka (art. 928 § 1 pkt 5 k.c.). Tę drugą z nowych przesłanek ustawodawca uzasadnia w ten sposób, że możliwości uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia nie powinno się wiązać wyłącznie z relacjami o charakterze ekonomicznym, ale także z takimi okolicznościami jak np. poczucie odtrącenia, osamotnienia, pozostawania spadkobiercy bez wsparcia osobistego lub emocjonalnego, co w efekcie powinno umożliwić sądowi in casu ocenę dbałości spadkobiercy o spadkodawcę, przede wszystkim w odniesieniu do osób niespokrewnionych[4].
Dziedziczenie zstępnych dziadków
Druga istotna zmiana to ograniczenie kręgu spadkobierców ustawowych w sytuacji dojścia do dziedziczenia zstępnych dziadków, którzy nie dożyli otwarcia spadku – do dzieci tych dziadków, czyli rodzeństwa rodziców spadkodawcy, oraz dzieci tego rodzeństwa, czyli rodzeństwa ciotecznego lub stryjecznego spadkodawcy[5]. Innymi słowy nowelizacja wyklucza z kręgów dziedziczenia ustawowego dalszych zstępnych dziadków spadkodawcy, czyli tzw. cioteczne lub stryjeczne wnuki i dalszych krewnych[6]. Jakie jest tym razem ratio legis zmiany, skoro jeszcze w 2009 r.[7] dodano do k.c. cały ten krąg spadkobierców ustawowych w postaci dziadków i ich zstępnych? Otóż ze statystyk Ministerstwa Sprawiedliwości wynika, że po wyżej wymienionej zmianie zaczął się proces sukcesywnego wydłużania czasu trwania postępowań spadkowych, i to pomimo zmniejszania się ogólnego wpływu tych spraw do sądów, przy jednoczesnym wzroście wpływu spraw o uchylenie się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku i spraw o wyrażenie przez sąd opiekuńczy zezwolenia na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem małoletniego, w tym głównie spraw o wyrażenie przez sąd opiekuńczy zezwolenia na odrzucenie spadku lub przyjęcie spadku wprost w imieniu małoletniego[8].
Wydłużenie terminu na oświadczenia w sprawie spadku
W odpowiedzi na wyżej opisany trend odnotowany w sądownictwie ustawodawca zdecydował się również przeciąć dotychczasowe spory interpretacyjne w zakresie wpływu wszczęcia postępowania o zezwolenie na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka na bieg terminu do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku w orzecznictwie SN i przesądził w nowym przepisie art. 1015 § 1(1) k.c., że do zachowania sześciomiesięcznego terminu, o którym mowa w art. 1015 § 1 k.c., wystarczy złożenie przed jego upływem wniosku do sądu o odebranie oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku.
A dodatkowo, jeżeli złożenie takiego oświadczenia wymaga zezwolenia sądu, bieg terminu do złożenia oświadczenia ulega zawieszeniu na czas trwania postępowania sądowego w tym przedmiocie – art. 1015 § 1(2) k.c. Podobnie w przypadku zachowania terminu, o którym mowa w art. 88 § 2 k.c., wystarczy złożenie przed jego upływem wniosku do sądu o odebranie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia (nowy art. 1019 § 1 pkt 3 k.c.).
Zmiany w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym
Nowelizacja konsekwentnie zmienia też k.r.o. poprzez dodanie nowego przepisu art. 101 § 4 k.r.o., w którego myśl, jeżeli dziecko jest powołane do dziedziczenia wskutek uprzedniego odrzucenia spadku przez rodzica, to czynność polegająca na odrzuceniu spadku w imieniu dziecka przez rodzica, któremu w tym zakresie przysługuje władza rodzicielska, gdy jest dokonywana za zgodą drugiego z rodziców, któremu również w tym zakresie przysługuje władza rodzicielska, albo gdy jest dokonywana wspólnie, nie wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego albo, w przypadkach wskazanych w art. 640(1) k.p.c., sądu spadku – jeżeli spadek odrzucają inni zstępni rodziców tego dziecka. Zgoda sądu a contrario dalej będzie konieczna, jeśli inny zstępny rodziców tego dziecka przyjmuje spadek. Ustawa przyjmie zatem domniemanie, że skoro rodzice odrzucili spadek, to najpewniej jest on zadłużony i kwestia jego odrzucenia w imieniu dziecka nie musi być poddawana dodatkowej ocenie sądu[9].
Zmiany w procedurze
Ustawodawca ewidentnie kierował się względami ekonomiki procesowej, nowelizując przepisy k.p.c. Zgodnie bowiem z nowym art. 640(1) k.p.c. to sądy spadku uzyskają kognicję w zakresie rozpoznawania wniosków o zezwolenie na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem w postaci prostego przyjęcia lub odrzucenia spadku w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, co skoncentruje sprawy dotyczące dziedziczenia w jednym postępowaniu sądowym, bez potrzeby dodatkowego angażowania sądu opiekuńczego.
Dodatkowo nowy art. 669 k.p.c. znacząco ogranicza obowiązek sądu spadku do ustalania z urzędu kręgu uczestników postępowania o stwierdzenie nabycia spadku do osób mogących wchodzić w rachubę jako spadkobiercy testamentowi oraz małżonka, zstępnych, osoby pozostające w stosunku przysposobienia, rodziców i rodzeństwo. Pozostałych spadkobierców ustawowych sąd ma wzywać tylko wtedy, jeżeli będą oni sądowi znani.
Warto również zwrócić uwagę na szczegółowe postanowienia dotyczące kwestii intertemporalnych zawarte
w art. 11 i 12 nowelizacji.
Podsumowując – nowelizacja, jakkolwiek krótka w treści, to punktowo dotyka istotnych aspektów spraw sądowych związanych z dziedziczeniem i może mieć istotny wpływ na ich przyspieszenie z uwagi na synergiczne zmiany prawa materialnego i procedury.
[1]Uzasadnienie do nowelizacji, s. 1, https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/druk.xsp?nr=2977 [dostęp: 5 września 2023 r.].
[2]Ibidem, s. 2.
[3]https://biznes.newseria.pl/news/polacy-nie-doceniaja-wagi,p1860074453 [dostęp: 5 września 2023 r.].
[4]Uzasadnienie, s. 3, op. cit.
[5] Ibidem, s. 6–7.
[6]Ibidem, s. 7.
[7]Ustawa z dnia 2 kwietnia 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 79 poz. 662).
[8]Uzasadnienie, s. 6, op. cit.
[9]Ibidem, s. 12.
