System nieodpłatnej pomocy prawnej wymaga pilnej przebudowy, aby móc efektywnie działać na rzecz osób, które faktycznie takiej pomocy potrzebują. Krajowa Rada Radców Prawnych wyraża sprzeciw wobec rozwiązań proponowanych w rządowym projekcie ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej, gdyż zmieniłyby one dotychczasowy stan prawny jedynie w wyrywkowy i niewystarczający sposób. Samorząd radców prawnych konsekwentnie popiera działania zmierzające do kompleksowej reformy systemu NPP i przedstawił w tym zakresie Ministerstwu Sprawiedliwości wiele propozycji rozwiązań.
W Sejmie kontynuowane są prace nad rządowym projektem ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnym poradnictwie obywatelskim oraz edukacji prawnej (druk sejmowy nr 1202).
Negatywna opinia Krajowej Rady Radców Prawnych
23 czerwca odbyło się posiedzenie sejmowej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka, na którym miało miejsce pierwsze czytanie projektu. Proponowane zmiany zostały w większości negatywnie zaopiniowane przez Krajową Radę Radców Prawnych, czemu dano wyraz zarówno podczas dyskusji na posiedzeniu komisji, jak i w stanowisku do projektu z dnia
23 października 2024 r. przedstawionym na wcześniejszym etapie procesu legislacyjnego. Ponadto Krajowa Rada Radców Prawnych wyraziła zdecydowany sprzeciw wobec rozwiązań proponowanych w projekcie w swoim stanowisku w przedmiocie potrzeby kompleksowych zmian w systemie nieodpłatnej pomocy prawnej z dnia 30 maja, a wspólnie z Naczelną Radą Adwokacką, ze Związkiem Powiatów Polskich oraz z organizacjami pozarządowymi zaapelowała do Prezesa Rady Ministrów i sejmowej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka o wstrzymanie wyrywkowych zmian w ustawie o nieodpłatnej pomocy prawnej i nieodpłatnym poradnictwie obywatelskim oraz edukacji prawnej oraz zwołanie „okrągłego stołu” w sprawie systemu nieodpłatnej pomocy. Pod petycją do Prezesa Rady Ministrów na dzień 13 czerwca podpisało się 853 przedstawicieli środowisk prawniczych, samorządowych i pozarządowych. 10 lipca odbyło się kolejne posiedzenie Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka, na którym przyjęto istotne poprawki do projektu.
Deklarowanym celem projektu jest zwiększenie dostępności systemu dla osób uprawnionych. Projektodawca przewidział zatem rezygnację z obowiązku składania przez beneficjentów pisemnych oświadczeń o niemożności poniesienia kosztów odpłatnej pomocy prawnej, jak również wprowadzenie możliwości udzielania porad za pośrednictwem środków porozumiewania się na odległość także poza stanem epidemii lub stanem zagrożenia epidemicznego. Samorząd radców prawnych zgłosił zastrzeżenia do obu proponowanych rozwiązań.
Obowiązek składania oświadczeń
Pierwsze z nich uzasadniane było przez projektodawców tym, że składanie oświadczeń nie jest efektywnym narzędziem weryfikującym, czy o pomoc rzeczywiście ubiega się osoba, której nie stać na uzyskanie komercyjnej pomocy prawnej, a częstokroć jest barierą psychiczną dla beneficjentów, którzy odczuwają dyskomfort przy ich składaniu. Wobec powyższego jako remedium na obecną sytuację zaproponowano rezygnację z jakiegokolwiek narzędzia weryfikacji przy pozostawieniu obecnego ograniczenia kręgu osób uprawnionych do skorzystania z systemu nieodpłatnej pomocy prawnej, czyniąc to ograniczenie w zasadzie iluzorycznym. Rozwiązanie takie nie zostało zaaprobowane przez Krajową Radę Radców Prawnych, która wskazała, że wbrew założonym celom nie spowoduje ono zwiększenia dostępności nieodpłatnej pomocy prawnej dla osób uprawnionych, ale może wręcz doprowadzić do jej ograniczenia, skoro dopuszcza faktycznie do korzystania z nieodpłatnej pomocy prawnej nieograniczony krąg beneficjentów niepodlegających żadnej weryfikacji. Efektem proponowanych zmian potencjalnie może być zwiększenie liczby osób korzystających z nieodpłatnej pomocy prawnej, z tym że niekoniecznie będą to osoby, dla których zgodnie z założeniami ustawy system ten został stworzony, a co więcej osoby, które znajdują się w sytuacji umożliwiającej skorzystanie z odpłatnej pomocy prawnej na warunkach rynkowych, mogą blokować lub opóźniać dostęp do niej osobom, które nie są w stanie ponieść kosztów odpłatnej pomocy prawnej. Jak wskazywano w stanowisku KRRP z 23 października 2024 r. przesłanym do Ministra Sprawiedliwości, przyjęcie proponowanego rozwiązania w efekcie doprowadzić więc może do zniweczenia deklarowanego celu pierwotnej ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej uwidocznionego w uzasadnieniu projektu ustawy z 2015 r., którym było zniwelowanie różnic w dostępie obywateli do pomocy prawnej. Biorąc powyższe pod uwagę, KRRP, zdając sobie sprawę z niedoskonałości obecnego narzędzia weryfikacyjnego w postaci oświadczeń, daleka była jednak od rekomendowania rezygnacji z nich. W przedkładanych w procesie legislacyjnym stanowiskach wskazano na rozwiązania zmierzające do uczynienia oświadczeń bardziej efektywnymi przez chociażby przewidzenie ich składania pod rygorem skutków prawnych (karnych oraz zwrotu wartości otrzymanej pomocy) lub przewidzenia progu dochodowego uprawniającego do skorzystania z pomocy. Jednak za najbardziej pożądane rozwiązanie, które samorząd radców prawnych proponował kilkukrotnie w pismach kierowanych do Ministerstwa Sprawiedliwości, uznać należy wskazanie na szczeblu przedsądowym, tj. na poziomie podstawowych i wyspecjalizowanych organów samorządu terytorialnego, jednego ośrodka decydującego o przyznaniu nieodpłatnej pomocy prawnej obywatelowi w zależności od jego sytuacji materialnej w formie zaświadczenia, na którego podstawie byłby on uprawniony zarówno do nieodpłatnej pomocy prawnej przedsądowej, zwolnienia od kosztów sądowych czy wyznaczenia pełnomocnika z urzędu. Krajowa Rada Radców Prawnych konsekwentnie postuluje wprowadzenie takiego mechanizmu, który nie dość, że rozwiązałby problem nieskutecznego narzędzia weryfikacji, to jeszcze pozwoliłby ujednolicić zasady przyznawania pomocy i odciążyć w tym zakresie sądy.
Odnosząc się z kolei do wybrzmiewającego z uzasadnienia projektu celu proponowanych zmian w postaci zwiększenia liczby udzielanych porad w ramach systemu, jest on jak najbardziej słuszny przy założeniu, że porady te będą udzielane osobom uprawnionym. Środkiem do osiągnięcia tego celu nie jest jednak rezygnacja z jedynego, choć niedoskonałego narzędzia weryfikacyjnego, lecz podjęcie odpowiednio zaprojektowanych i kompleksowych działań zmierzających do wypromowania systemu nieodpłatnej pomocy prawnej w społeczeństwie, zapewniając rozpoznawalność systemu i świadomość obywateli w zakresie zasad korzystania z niego. Samorząd radców prawnych zwracał również uwagę na konieczność przeanalizowania i odpowiedniego dostosowania rozmieszczenia punktów nieodpłatnej pomocy prawnej z uwzględnieniem liczby ludności i jej realnego zapotrzebowania na nieodpłatną pomoc prawną, co nie powinno powodować trudności, zważywszy na dziesięcioletni okres funkcjonowania systemu, który niewątpliwie dostarczył kompleksowych danych w tym zakresie.
Ostatecznie na posiedzeniu Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka 10 lipca w wyniku przyjętej poprawki pozostawiono obowiązek składania oświadczeń, przy czym oświadczenia te mają być składane w formie pisemnej w przypadku korzystania z pomocy w punkcie, a w formie ustnej w przypadku korzystania z pomocy za pośrednictwem środków porozumiewania się na odległość.
Zagrożenia związane ze zdalnym świadczeniem pomocy
W zakresie drugiego proponowanego projektem rozwiązania dotyczącego wprowadzenia możliwości zdalnego (za pośrednictwem środków porozumiewania się na odległość) świadczenia pomocy prawnej jako stałej możliwości, której wybór należałby do beneficjenta pomocy prawnej, Krajowa Rada Radców Prawnych zwróciła uwagę na możliwe zagrożenia wynikające z trudności w zakresie weryfikacji tożsamości beneficjenta w kontekście obowiązku unikania konfliktu interesów przez radców prawnych i adwokatów udzielających nieodpłatnej pomocy prawnej, jak również zagrożenia związane z możliwością ewentualnego naruszenia tajemnicy zawodowej. Niewątpliwie też, co samorząd radców prawnych również sygnalizował w toku procesu legislacyjnego, nie w każdej sytuacji udzielenie pomocy prawnej w tej formie będzie praktycznie możliwe, biorąc chociażby pod uwagę konieczność analizy dokumentów w sprawie. Dlatego też postulowano, by w celu uniknięcia wątpliwości wprost przewidziane zostało, że osoba udzielająca nieodpłatnej pomocy prawnej ma prawo z ważnych powodów odmówić udzielenia pomocy w tej formie, informując o możliwości uzyskania nieodpłatnej pomocy prawnej stacjonarnie w punkcie. Poprawka dotycząca tej kwestii została wprowadzona na ww. posiedzeniu Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka z doprecyzowaniem, że w przypadku stwierdzenia, iż problem przedstawiony przez osobę uprawnioną nie może być rozwiązany w całości lub w części przez udzielenie nieodpłatnej pomocy prawnej z wykorzystaniem środków porozumiewania się na odległość z uwagi na konieczność przeprowadzenia bezpośredniej analizy dokumentów, adwokat lub radca prawny mogą uzależnić udzielenie porady od osobistego stawiennictwa osoby uprawnionej w punkcie pomocy prawnej lub zarekomendować osobiste stawiennictwo w punkcie najbliższym miejsca zamieszkania osoby uprawnionej.
Nie można pominąć również kwestii finansowania systemu nieodpłatnej pomocy prawnej, którego poziom niewątpliwie jest niewystarczający, co także było przedmiotem wystąpień samorządu radców prawnych, w których wskazywano na pilną potrzebę zmian, aby zapobiec niewydolności systemu w przyszłości. Zwracano uwagę na konieczność podwyższenia kwoty wynagrodzenia płaconego obecnie wykonawcom – radcom prawnym i adwokatom, przez indeksację wskaźnikiem inflacji. Brak podjęcia działań w tym zakresie to realne zagrożenie dla jakości systemu i jego sprawnego funkcjonowania.
Wycinkowe zmiany nie rozwiążą problemów
Abstrahując od szczegółowych uwag do projektu nowelizacji, podkreślić należy kwestię fundamentalną, z którą nie sposób polemizować. System nieodpłatnej pomocy prawnej wymaga pilnej i kompleksowej przebudowy, aby móc efektywnie działać na rzecz osób, dla których został stworzony. Wycinkowe zmiany ustawy, które dodatkowo nie przyczynią się do realizacji założonych celów, nie rozwiążą zdiagnozowanych problemów w działaniu systemu.
– Samorząd radców prawnych konsekwentnie popiera działania zmierzające do kompleksowej reformy systemu nieodpłatnej pomocy prawnej i przedstawił w tym zakresie Ministerstwu Sprawiedliwości wiele propozycji rozwiązań koncepcyjnych, jak i szczegółowych, a także wyraził gotowość zaangażowania się w dalsze prace – wskazuje r. pr. Ryszard Ostrowski, członek Prezydium KRRP oraz członek Rady Nieodpłatnej Pomocy Prawnej.
Nie pozostaje obecnie nic innego, jak wyrazić nadzieję na podjęcie otwartego dialogu ze wszystkimi podmiotami zaangażowanymi w funkcjonowanie systemu i wspólne wypracowanie rozwiązań gwarantujących dostępność nieodpłatnej pomocy prawnej dla osób, które faktycznie takiej pomocy potrzebują.
ANNA GRUDZIŃSKA
radca prawny, Ośrodek Badań, Studiów i Legislacji KRRP
