Od 1 stycznia radcowie prawni są zobowiązani do stosowania i przestrzegania zmienionego Kodeksu Etyki Radcy Prawnego oraz nowego Regulaminu wykonywania zawodu radcy prawnego. I choć dokonane zmiany nie są uważane za rewolucyjne, zdaniem przedstawicieli samorządu radcowskiego są istotne z punktu widzenia zmieniających się warunków rynkowych, w jakich radcowie prawni wykonują zawód.
W samorządzie od wielu lat dominuje podejście polegające na regularnym i systematycznym dostosowywaniu treści zasad etyki do nowych okoliczności.
Potrzeba zmiany?
Zmiany postanowień KERP dokonane przez Nadzwyczajny Krajowy Zjazd Radców Prawnych w lipcu 2022 r. i Regulaminu wykonywania zawodu radcy prawnego przez Krajową Radę Radców Prawnych w grudniu 2022 r. – a więc w jubileuszowym dla samorządu radców prawnych roku, w którym obchodzono 40-lecie jego istnienia – także symbolicznie wpisują się w konieczność reagowania samorządu radców prawnych na nieustannie zmieniające się otoczenie.
Dokonywaniu zmian towarzyszyła pogłębiona środowiskowa debata nad treścią poszczególnych postanowień.
W praktyce stosowania tego typu regulacji mogą ujawnić się luki czy niespójności lub niektóre jego postanowienia mogą się zdezaktualizować i nie rozstrzygać w sposób jasny problemów występujących przy okazji wykonywania zawodu.
– Kilka lat obowiązywania KERP oraz regulaminu to okres uzasadniający dokonanie podsumowania efektów przyjętych regulacji oraz sformułowania wniosków co do tego, czy wymagają one zmian – wskazuje radca prawny Tomasz Korpusiński, członek Krajowej Rady Radców Prawnych. – Konsekwencją tej analizy była uchwała Nadzwyczajnego Krajowego Zjazdu Radców Prawnych o wprowadzeniu szeregu istotnych zmian do Kodeksu Etyki Radcy Prawnego, a następnie decyzja Krajowej Rady Radców Prawnych o uchwaleniu nowego Regulaminu wykonywania zawodu radcy prawnego.
Problemy interpretacyjne przepisów odnoszących się do zasad etyki ujawniały się także w działalności Komisji Etyki i Wykonywania Zawodu KRRP. – Z tego powodu komisja uznaje za szczególnie istotne i kluczowe regulacje przyjęte przez NKZRP, dotyczące m.in. precyzyjnego dookreślenia definicji informowania o wykonywaniu zawodu i związane
z tym zagadnienie uprawnionego pozyskiwania klienta w zgodzie z regulacjami unijnymi; zdefiniowania kwestii zarażania konfliktem interesów czy uregulowania zakazu współpracy radców prawnych z podmiotami nieuprawnionymi – wskazuje r. pr. Ryszard Wilmanowicz, Przewodniczący Komisji Etyki i Wykonywania Zawodu KRRP.
Celem dokonanych zmian jest więc zapewnienie ochrony interesu klienta z uwzględnieniem interesu publicznego. Tylko przestrzeganie zbioru zasad i wartości wynikających z KERP i regulaminu w codziennej praktyce radcy prawnego daje gwarancję prowadzenia uczciwej, rzetelnej i profesjonalnej działalności zawodowej. Im bardziej dostosowane do panujących warunków zasady – tym poziom świadczenia pomocy prawnej wyższy, pozwalający sprostać oczekiwaniom stawianym przez konkurencyjny i wymagający rynek.
Ważnym celem dokonanych w KERP zmian było także dostosowanie zawartych w nim przepisów do regulacji Unii Europejskiej, ze szczególnym uwzględnieniem tzw. dyrektywy usługowej. Modyfikacji dokonano także z uwagi na problemy interpretacyjne, jakie pojawiły się w toku jego stosowania – również w działalności sądownictwa dyscyplinarnego.
Z KERP zostały także usunięte regulacje porządkowe i techniczne związane z zasadami wykonywania zawodu – a następnie częściowo przeniesione do uchwalonego przez Krajową Radę Radców Prawnych nowego regulaminu.
Wybrane zmiany zasad etyki i wykonywania zawodu przedstawiono poniżej.
Zajęcia niedopuszczalne
Za pewne novum można uznać uregulowanie zasad współpracy przy wykonywaniu zawodu z osobami trzecimi prowadzącymi działalność prawniczą poza formami wykonywania zawodu. W tym aspekcie chodzi o dopełnienie i wzmocnienie ochrony klienta przed nieuczciwymi praktykami ze strony tych osób, ale też wyartykułowanie radcom prawnym, że nie można z nimi współpracować, kiedy naruszają zasady obowiązujące w zawodzie. Nowatorskie wśród samorządów prawniczych regulacje w tym obszarze zostały zapisane w art. 25 oraz 25a KERP.
Nowe brzmienie art. 25 KERP oznacza istotne wzmocnienie możliwości realizacji czynności należących do sfery tzw. działalności multidyscyplinarnej, którymi jest wykonywanie działalności bezpośrednio związanej z pomocą prawną lub podporządkowaną pomocy prawnej. W ustępie 3 art. 25 sankcjonuje się możliwość wykonywania działalności dodatkowej i świadczenia usług niepowiązanych z pomocą prawną, pod warunkiem wyraźnego oddzielenia od działalności radcy prawnego. Nowe unormowanie w sposób efektywny otwiera radcom prawnym nowe możliwości działania, jednocześnie wskazując na ograniczenia fundamentalne, które wskazuje się w ustępie 1 tego artykułu. Według przedstawicieli samorządu nowe rozwiązanie pozwoli na unowocześnienie regulacji kodeksowych, dostosowując je do realiów rynkowych
i zjawisk ekonomicznych, które zapoczątkowały rozwój praktyk multidyscyplinarnych.
Natomiast norma wynikająca z nowego art. 25a oznacza wzmocnienie przede wszystkim dwóch funkcji Kodeksu Etyki: zasady sprawiedliwości oraz efektywności kodyfikacji. Aktualna sytuacja rynkowa powodowała, że ci radcowie prawni, którzy decydowali się na współpracę z podmiotami tego typu, występowali jako de facto podwykonawcy usług prawnych finansowanych i świadczonych przez podmioty nieuprawnione (najczęściej świadczonych przez spółki kapitałowe lub inne formy wykonywania działalności gospodarczej, marketingowo określane mianem np. kancelarie odszkodowawcze albo kancelarie frankowe). Obecnie KERP zajmuje stanowisko zdecydowane, zakazujące całkowicie współpracy z takimi podmiotami (art. 25a ust. 2 KERP). Zmiana w KERP przesądza o niedopuszczalności takiego obchodzenia ustawy o radcach prawnych.
W praktyce po wejściu w życie zmian nie będzie możliwe dalsze formułowanie wątpliwości, jakie niesłusznie przyzwalają dzisiaj na podwykonawstwo dla tego typu podmiotów.
„Zarażanie konfliktem” i rejestr klientów
Kodeksowe regulacje dotyczące konfliktu interesów zostały doprecyzowane i uściślone. W tym zakresie dodano w KERP m.in. art. 26a, w którym zostały uregulowane zasady przypisywania realnego lub potencjalnego konfliktu interesów (tzw. zarażanie konfliktem). Dotyczy ono sytuacji wspólnego wykonywania przez radcę prawnego zawodu z osobami, z którymi na podstawie przepisów prawa może on wspólnie wykonywać zawód, i gdy którakolwiek z tych osób znajduje się w sytuacji konfliktu interesów. Zgodnie z nową regulacją kodeksową w takiej sytuacji radca prawny obowiązany jest powstrzymać się od czynności zawodowych. Od tej zasady przewidziano wyjątek – radca prawny w opisanych warunkach może świadczyć pomoc prawną wyłącznie za zgodą klienta lub osoby, na której rzecz uprzednio wykonywał czynności zawodowe, a także jeżeli przyjęte w kancelarii rozwiązania organizacyjne i techniczne zapewniają ochronę tajemnicy zawodowej, a posiadana przez radcę prawnego wiedza o sprawach innego klienta lub osób, na których rzecz uprzednio wykonywał czynności zawodowe, nie daje nieuzasadnionej przewagi. Możliwość taka wyłączona jest jednak w sytuacji pełnienia funkcji obrońcy lub pełnomocnika procesowego na rzecz klientów – przeciwników procesowych (art. 26a ust. 2 w zw. z art. 28 ust. 2 KERP).
W zakresie zagadnień związanych z konfliktem interesów zapisano dodatkowo wprost w KERP (art. 30a), że radca prawny przed przystąpieniem do świadczenia pomocy prawnej w danej sprawie obowiązany jest do zbadania, czy nie występuje konflikt interesów, a w przypadku jego stwierdzenia – do odmowy jej świadczenia. Jeżeli konflikt interesów ujawni się w czasie świadczenia pomocy prawnej w danej sprawie, radca prawny obowiązany jest z niej zrezygnować, a w szczególności wypowiedzieć pełnomocnictwo wszystkim klientom, których dotyczy konflikt interesów. Autorzy zmian postanowili także wprost określić, że obowiązek unikania konfliktu interesów odnosi się również do radcy prawnego przyjmującego pełnomocnictwo substytucyjne.
W związku z koniecznością badania występowania konfliktu interesów radca prawny (z wyjątkiem wykonującego zawód w stosunku pracy) jest także obowiązany do prowadzenia rejestru klientów – w przypadku wieloosobowej struktury wykonywania zawodu może być prowadzony jeden rejestr (§ 6 regulaminu).
Nowa definicja „informowania”
„Informowanie” doczekało się w KERP nowej definicji. Uważa się je za komunikację mającą na celu bezpośrednią lub pośrednią promocję radcy prawnego lub jego wizerunku, wykonywania zawodu lub kancelarii, co obejmuje także wykorzystywanie komunikacji pochodzącej od podmiotu zewnętrznego, prowadzonej w imieniu, na rzecz lub w interesie radcy prawnego (art. 31 ust. 2 i 3 KERP). Oznacza to, że każda jego forma jest dopuszczalna, jednak z ograniczeniami co do treści i sposobu jego prowadzenia.
W regulaminie wskazano na szczegółowe zasady związane z informowaniem oraz uczestnictwem w rankingach działalności zawodowej. Regulamin uściśla również zasady oznaczania lokalu, w którym stale obsługiwany jest klient, oraz reguły prezentowania się na zewnątrz przy wykonywaniu zawodu radców prawnych współpracujących ze sobą bez tworzenia spółki lub będących uczestnikami wspólnoty biurowej.
Tajemnica zawodowa
Niejednolite orzecznictwo było przyczyną doprecyzowania postanowienia art. 20 KERP, w którym wskazano, że radca prawny nie może zgłaszać wniosku o przesłuchanie w charakterze świadka nie tylko innego radcy prawnego, ale także siebie samego.
Rozszerzono ponadto obowiązek zachowania „tajemnicy pertraktacji ugodowych” na szersze pojęcie tajemnicy negocjacji, jeżeli radca prawny brał w nich jakikolwiek udział. Zakres podmiotowy tego ostatniego obowiązku obejmuje również innych radców prawnych występujących w imieniu tego samego podmiotu, nawet jeżeli nie brali udziału w negocjacjach (art. 21 KERP).
Szczegółowe zasady zabezpieczenia tajemnicy zawodowej doprecyzowano i opisano w regulaminie.
Odpłatne pośrednictwo
Doprecyzowano i uściślono także regulacje dotyczące wynagrodzenia i posługiwania się środkami klienta.
Nowa (choć przywróconą z poprzednio obowiązujących kodeksów etyki) jest regulacja przewidziana w art. 36 ust. 6 KERP. Zgodnie z nią radca prawny nie może dzielić się wynagrodzeniem za świadczenie pomocy prawnej z osobą lub podmiotem, które nie uczestniczyły w jej świadczeniu. Zakaz ten nie dotyczy wynagrodzenia dzielonego w ramach wspólnego wykonywania zawodu, w tym podziału zysku w kancelarii, lub wspólnego świadczenia pomocy prawnej z innym radcą prawnym lub osobą, z którą radca prawny może na podstawie przepisów prawa wspólnie wykonywać zawód.
W zakresie dotyczącym postępowania ze środkami klienta wprowadzono zmianę polegającą na dopuszczeniu potrącenia wierzytelności radcy prawnego z wierzytelności klienta o wypłatę jego środków znajdujących się w dyspozycji radcy prawnego, jeżeli umowa z klientem została zawarta co najmniej w formie dokumentowej, a klient opóźnia się z zapłatą należnego wynagrodzenia (art. 37 ust. 4).
Umowa z klientem
Pewnych uściśleń dokonano w obszarze stosunków z klientem, związanych z obowiązkiem zawarcia umowy, regulujących zasady świadczenia pomocy prawnej. Wyjątek stanowi podjęcie czynności prawnych niecierpiących zwłoki w przypadkach określonych w przepisach prawa – w tym przypadku występuje jednak obowiązek niezwłocznego zawarcia umowy (art. 43 ust. 1 KERP).
Regulamin uzupełnia dotychczasową regulację minimalnej treści umowy o ustalenie zasad komunikacji z klientem (§ 19 ust. 1 regulaminu). Zrezygnowano także z określenia obowiązkowej formy umowy (może być zawarta w dowolnej dopuszczalnej prawnie formie, z wyjątkiem przypadku, gdy reguluje możliwość potrącenia zgodnie z art. 37 ust. 4 KERP). Nowością jest wprowadzenie katalogu niedozwolonych postanowień umownych ograniczających swobodę klienta lub naruszających niezależność, uczciwość i rzetelność radcy prawnego (§ 19 ust. 3 regulaminu), a także obowiązków związanych z wykonywaniem umowy o udzielanie nieodpłatnej pomocy prawnej w razie jej sprzeczności z przepisami, KERP lub regulaminem (§ 26 regulaminu).
Krzysztof Górecki, Przewodniczący Wyższego Sądu Dyscyplinarnego
Zmiany były potrzebne. Konieczne było uprządkowanie regulacji deontologicznej, polegające na przeniesieniu części postanowień KERP do regulaminu. Dotyczy to tych, których przedmiotem były kwestie techniczne, bardziej związane z zasadami wykonywania zawodu niż z etyką zawodową, np. kwestii standardu ochrony i sposobów zabezpieczenia tajemnicy zawodowej. Dokonano także szeregu potrzebnych zmian o charakterze językowym i „kosmetycznym”.
Zmianie uległa preambuła KERP. Istotne jest tu przesunięcie akcentu podstawowego celu istnienia zawodu radcy prawnego. W poprzedniej wersji na pierwszym miejscu były interesy wymiaru sprawiedliwości, a teraz dobro naszych klientów, co odzwierciedla istotę zawodu radcy prawnego.
Pojawił się zakaz udziału radcy prawnego lub pomagania w jakiejkolwiek formie, jakimkolwiek charakterze i w jakikolwiek sposób w świadczeniu pomocy prawnej lub prowadzeniu regulowanej działalności prawniczej przez podmioty nieuprawnione, jeżeli nie gwarantują one świadczenia usług prawniczych zgodnie z przepisami prawa lub wprowadzają modele współpracy z radcami prawnymi wywołujące ryzyko naruszenia reguł wykonywania zawodu i zasad etyki zawodowej (nowo dodany art. 25a KERP). Przepis ten został wprowadzony głównie z myślą o przeciwdziałaniu patologiom pojawiającym się w obszarze współpracy radców prawnych z firmami (kancelariami) odszkodowawczymi. W postępowaniach dyscyplinarnych z ostatnich lat mieliśmy z tym wielokrotnie do czynienia. Ostateczne brzmienie art. 25a KERP idzie jednak znacznie dalej. Jak daleko, rozstrzygną w przyszłości doktryna i orzecznictwo.
Kodeks w nowym brzmieniu wyraźnie wskazuje, że konflikt interesów ma miejsce w przypadkach wskazanych w art. 26–30 KERP, a także wprowadza zasadę przypisania konfliktu interesów w sytuacji działania radcy prawnego w ramach wieloosobowych struktur wykonywania zawodu, z możliwością świadczenia pomocy prawnej w takich warunkach de facto na ryzyko radcy prawnego, który się tego podejmuje (art. 26a KERP).
Z zagadnień typowo praktycznych trzeba zwrócić uwagę na stworzenie możliwości potrącania wynagrodzenia radcy prawnego ze środków klienta, jeżeli umowa o świadczenie pomocy prawnej została zawarta co najmniej w formie dokumentowej,
a klient opóźnia się z zapłatą wymagalnego wynagrodzenia (art. 37 ust. 4 KERP). Wzmacnia to pozycję radcy prawnego jako partnera biznesowego.
Realizując od dawna zgłaszane propozycje, zmieniono art. 60 KERP dotyczący czynnego prawa wyborczego poprzez zapis, że korzystanie z niego jest prawem radcy prawnego, a nie, jak było dotychczas, prawem i obowiązkiem. Szkoda, że podobnego zabiegu nie doczekała się tajemnica zawodowa (art. 9 KERP).
Wypada też wspomnieć, iż na ostatnim etapie prac legislacyjnych zrezygnowano z wprowadzenia kontratypów obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej w sprawach własnych radców prawnych. Zatem sytuacje ujawnienia tajemnicy w takich sytuacjach pozostawione zostaną nadal wyłącznie orzecznictwu dyscyplinarnemu. n
Gerard Dźwigała, Główny Rzecznik Dyscyplinarny
Z perspektywy rzecznika dyscyplinarnego na pewno niezwykle istotne jest wprowadzenie do KERP pozytywnej regulacji dotyczącej ochrony zasady świadczenia pomocy prawnej w formach przewidzianych ustawą o radcach prawnych oraz bezpośrednio klientowi. Stanowi to odpowiedź na coraz poważniejszy problem wykonywania działalności prawniczej przez parakancelarie, do czego potrzebują wsparcia, przede wszystkim w zakresie reprezentacji procesowej, pełnomocników profesjonalnych, w tym członków naszego samorządu.
Firmy tego rodzaju, korzystając z pomocy radców prawnych, świadczą jednak usługi, pozostając poza ograniczeniami dotyczącymi radców prawnych w zakresie tajemnicy zawodowej, niezależności, unikania konfliktu interesów, etycznego pozyskiwania klientów czy ustalania nieadekwatnych w wysokości lub sposobie ustalenia honorariów. W ocenie samorządu dotychczasowa praktyka bardzo często stanowiła obejście gwarancji ustawowych i wynikających z KERP przyznanych klientowi, czego nie można akceptować.
Istotna zmiana polega również na zwiększeniu ochrony tajemnicy zawodowej. W tej grupie wymieniłbym przepisy wprost nakazujące zaskarżanie przez radcę prawnego postanowień wydanych na podstawie k.p.k., zwalniających go z tajemnicy zawodowej, a także przepis zakazujący ujawniania tajemnicy negocjacji, także gdy uczestniczył w nich inny prawnik kancelarii.
Pozytywnie oceniam także podniesienie standardu zasad dotyczących unikania konfliktu interesów – przede wszystkim wprowadzenie obowiązku sprawdzania, czy taki konflikt występuje nie tylko w stosunku do danego radcy, lecz także w stosunku do innych radców prawnych albo innych osób, z którymi wykonuje zawód w wieloosobowej kancelarii. Z drugiej strony dopełnieniem tej regulacji jest możliwość wprowadzenia za zgodą klienta tzw. chińskich murów, jeżeli w kancelarii wprowadzono adekwatne rozwiązania w celu uniknięcia wykorzystywania informacji o kliencie niezgodnie z jego interesem.
W praktyce dyscyplinarnej stosunkowo niewiele spraw dotyczy prawa do informowania i reklamy radcy prawnego. Liczba ta jednak rośnie i prawdopodobnie będzie rosła wraz ze znaczeniem promocji usług prawnych. Sądzę, że z tej perspektywy dobrym rozwiązaniem jest uporządkowanie i rozwinięcie regulacji w tym zakresie, poszerzającej zakres instrumentów wsparcia, a jednocześnie podtrzymującej zasadę ochrony tajemnicy zawodowej i postępowania uczciwego i etycznego przy informowaniu i pozyskiwaniu klientów.
Tomasz Korpusiński, członek Krajowej Rady Radców Prawnych
Duża część przyjętych zmian nie budziła żadnych kontrowersji i zyskała niemal jednomyślną akceptację gremiów decyzyjnych. Wśród nich wymienić można choćby wprowadzony do Kodeksu Etyki obowiązek informowania samorządu o zwolnieniu radcy prawnego z tajemnicy zawodowej. Część zmian była przedmiotem ożywionych dyskusji, a ich rezultatem były albo wypracowywane podczas obrad obydwu gremiów kompromisy, albo, w razie braku kompromisu, przegłosowanie rozwiązania przez większość, większą lub mniejszą różnicą głosów. Przykładem tego ostatniego jest – wprowadzony ostatecznie w okrojonym kształcie – obowiązek prowadzenia rejestru klientów na potrzeby identyfikacji konfliktu interesów. Osobiście byłem i jestem zwolennikiem zasady, iż każda zmiana normatywna powinna być m.in. poddawana testom przydatności dla osiągnięcia danego celu, proporcjonalności oraz zgodności z zasadą subsydiarności (uważając, że władza samorządu radców prawnych powinna wspierać działania samych radców prawnych). Cieszy więc fakt, że skoro prawodawca samorządowy zdecydował się na nałożenie na radców prawnych wykonujących zawód poza stosunkiem pracy nowego obowiązku prowadzenia rejestru klientów (§ 6 ust. 1 regulaminu), to ostatecznie nie narzucił konkretnej formy i treści tego rejestru. Podobnie ocenić trzeba to, że w § 3 nowego Regulaminu wykonywania zawodu radcy prawnego, gdzie uregulowano obowiązek adekwatnego zabezpieczania informacji objętych tajemnicą zawodową (przy czym akurat ten obowiązek nie jest w żaden sposób kontrowersyjny), zamiast narzucać konkretne sposoby zabezpieczania, prawodawca samorządowy poprzestał na zasygnalizowaniu konieczności takiego zabezpieczenia, wychodząc z założenia, że to sami radcowie prawni winni ocenić i ustalić, jakie rozwiązanie będzie w ich przypadku najlepsze. Takie podejście ma sens także z powodu szybkiego postępu technologicznego, który kreuje zarówno nowe zagrożenia, jak i nowe środki zaradcze.
Rezultaty ubiegłorocznej pracy legislacyjnej Krajowego Zjazdu Radców Prawnych oraz Krajowej Rady Radców Prawnych będziemy zapewne mogli rzetelnie ocenić dopiero za kilka lat. Wierzę, że zasadniczo będą one dobre.
Jednocześnie mam nadzieję, że doświadczenia z prac legislacyjnych nad zmianą Kodeksu Etyki oraz Regulaminu wykonywania zawodu staną się asumptem do pełniejszej implementacji nowoczesnych standardów techniki prawodawczej, a zwłaszcza stosowania procedury tzw. oceny wpływu, obejmującej ocenę skutków regulacji ex ante, poprzez odrębny etap kształtowania pomysłu na reakcję prawną i etap redagowania poszczególnych przepisów, skończywszy na analizie ex post osiągnięcia pierwotnie zakładanych rezultatów. Wyznaczanie i przestrzeganie najwyższych standardów tworzenia dobrego prawa w erze jego hiperinflacji jawi się bowiem jako szczególnie ważny obowiązek samorządowy i społeczny.
