Współpraca radców prawnych z podmiotami wykonującymi nieregulowaną działalność prawniczą od lat wzbudza dyskusje w samorządzie. W poprzednich numerach analizowaliśmy kontekst rynkowy zagadnienia, czyli alternatywnych dostawców usług prawniczych jako konkurencję dla prawniczych zawodów regulowanych, a także przyglądaliśmy się powszechnie obowiązującym przepisom, w oparciu o które działają alternatywni dostawcy usług. W tym numerze analizujemy zmiany
w KERP, przyjęte w lipcu przez Nadzwyczajny Krajowy Zjazd Radców Prawnych.
Jedną z istotniejszych zmian wprowadzanych od 1 stycznia 2023 r. w Kodeksie Etyki Radcy Prawnego jest zakaz współpracy radców prawnych z podmiotami zajmującymi się regulowaną działalnością prawniczą w formach nieprzewidzianych ustawą o radcach prawych. Wyjaśnienie istoty tych zmian wymaga kilku uwag wprowadzających.
Obejście przepisów ustawy o radcach
Po pierwsze radcowie prawni mogą wykonywać działalność w zakresie usług prawnych wyłącznie w formach enumeratywnie wskazanych w art. 8 ustawy o radcach prawnych. Są to: umowa o pracę, umowa cywilnoprawna, indywidualna kancelaria (czyli jednoosobowa działalność gospodarcza) oraz spółka cywilna i spółki osobowe[1]. Radcowie prawni nie mogą w związku z tym uczestniczyć w spółkach kapitałowych świadczących pomoc prawną. Kwestia ta nie budzi wątpliwości także przed zmianą KERP i wynika z ustawy. Ratio legis takiego rozwiązania jest zasada nieograniczonej odpowiedzialności radcy prawnego.
Kontrowersje natomiast wzbudziła kwestia współdziałania, np. na zasadzie przyjmowania zleceń na świadczenie pomocy prawnej od podmiotów działających w innych formach (spółek kapitałowych, ale także np. fundacji) w obszarze pomocy prawnej. W relacjach tego typu radca prawny miałby wykonywać pomoc prawną na rzecz wskazanego przez taki podmiot klienta, ale nie na podstawie umowy z tym klientem, tylko na podstawie umowy z podmiotem, który przyjął sprawę (zlecenie) od tego klienta. W tym zakresie dla uzasadnienia posługiwano się argumentem, że jest to świadczenie pomocy prawnej na podstawie umowy cywilnoprawnej (zależnie od przypadku także w formie jednoosobowej kancelarii radcy prawnego), a więc, formalnie rzecz biorąc, bez naruszenia art. 8 ust. 1 ustawy o radcach prawnych.
Jednakże oprócz wąsko ujmowanej podstawy prawnej dla takiej formy wykonywania zawodu istnieje rzeczywisty problem związany z tego typu trójstronnym układem, w którym klient nie zawiera umowy z samym radcą prawnym, ale podmiot gospodarczy świadczy klientowi pomoc prawną przez współpracującego radcę prawnego. Mianowicie zachodziły wątpliwości, czy nie dochodzi do obejścia przepisów ustawy o radcach prawnych przez to, że klient korzysta z pomocy prawnej radcy prawnego, ale bez szeregu instytucji ochronnych wynikających z ustawy o radcach prawnych i Kodeksu Etyki Radcy Prawnego (ponieważ przepisy te nie dotyczą podmiotu, z którym klient zawiera umowę). Wystarczy wskazać, że podmioty tego typu, prowadzone np. w formie spółek kapitałowych:
- nie mają ograniczeń odnośnie do form i treści reklamowych oraz dotyczących pozyskiwania klientów ? w związku z tym nie są odosobnione przypadki pozyskiwania klientów w sposób ewidentnie sprzeczny z zasadami obowiązującymi radców prawnych (np. w szpitalach) albo formułowania nierzetelnych komunikatów reklamowych;
- nie mają instytucjonalnych ograniczeń dotyczących rzetelnego informowania klienta o jego sytuacji prawnej i ocenie szans ochrony jego interesu ? wobec czego częstokroć mogą postępować raczej w interesie własnym niż klienta ? np. zawierając szybką ugodę, mimo że właściwe odszkodowanie może być istotnie wyższe;
- nie mają (poza ogólnymi przepisami dotyczącymi ochrony konsumentów) ograniczeń dotyczących zasad ustalania wynagrodzeń i proporcjonalności wynagrodzenia do jakości świadczenia i stopnia skomplikowania sprawy;
- nie mają instytucjonalnych ograniczeń dotyczących zachowania poufności powierzonych informacji oraz zasad dotyczących unikania konfliktu interesów.
Mimo zatem pomocy prawnej (np. procesowej) faktycznie wykonywanej przez radcę prawnego klient nie uzyskuje gwarancji, jakie miałby, gdyby zawierał umowę bezpośrednio z tym radcą prawnym albo kancelarią prowadzoną w formach przewidzianych przez przepisy dotyczące radców prawnych.
Nie bez znaczenia jest także, że przez brak szeregu ograniczeń (dotyczących radców prawnych) firmy funkcjonujące
w ten sposób stają się w nieuzasadniony sposób bardziej konkurencyjne i swoją skuteczność w pozyskiwaniu klienta budują na braku ograniczeń m.in. etycznych, a interes klienta nie jest w centrum świadczonej pomocy prawnej ? jak w przepisach o radcach prawnych.
Praktyka współpracy radców prawnych z firmami nieprawniczymi oferującymi pomoc prawną dostarcza szeregu przykładów konfliktów (znajdujących finał także w postępowaniach dyscyplinarnych) wynikających z tego, że radca prawny będący podwykonawcą faktycznie nie jest w stanie kontrolować, co w sprawie się dzieje, nie ma właściwego dostępu do akt sprawy, do samego klienta i nie decyduje o najważniejszych elementach działania ? np. o strategii procesowej. Częstokroć zlecająca firma nieprawnicza decyduje o wypowiedzeniu pełnomocnictwa radcy prawnemu (a nie klient albo radca prawny). Niezależność radcy prawnego w tego typu relacjach budzi bardzo często zastrzeżenia.
Zakaz współpracy
Wskazane zjawiska i nieprawidłowości nie są marginalne. Przeciwnie, obserwujemy wzrost liczby i rozwój działalności firm nieprawniczych w obszarze pomocy prawnej. Z kolei ? ponieważ radcowie prawni mają odpowiednie kompetencje oraz pewne elementy pomocy prawnej, konkretnie reprezentacja sądowa, mogą być realizowane tylko przez profesjonalnych pełnomocników ? firmy nieprawnicze poszukują współpracy z radcami prawnymi. Zjawisko to dotyczy dodatkowo pomocy prawnej na rzecz konsumentów, a więc osób siłą rzeczy słabszych w relacjach z podmiotami oferującymi usługi prawne.
Rzecz jasna, że samorząd radców prawnych nie ma kompetencji w stosunku do podmiotów tego rodzaju. Ma jednak kompetencje w odniesieniu do wykonywania zawodu przez radców prawych i realizuje je, dostrzegając problem obejścia przepisów ustawy o radcach prawnych ze szkodą dla bezpieczeństwa prawnego klientów oraz negatywnego wpływu współdziałania radców prawnych z firmami z obszaru nieregulowanego na zaufanie do zawodu radcy prawnego. Na tych przesłankach oparte jest wprowadzenie w art. 25a ust. 2 KERP zakazu współpracy radców prawnych z podmiotami z obszaru nieregulowanego świadczącymi faktycznie usługi zastrzeżone dla obszaru regulowanego.
W ujęciu normatywnym zmiana została oparta na założeniu, że świadczenie pomocy prawnej i regulowana działalność prawnicza stanowią domeny zastrzeżone dla radców prawnych (względnie innych zawodów, z którymi radca prawny może wspólnie wykonywać zawód). Przepis wprowadza dychotomię między podmiotami (albo osobami) świadczącymi pomoc prawną lub wykonującymi regulowaną działalność prawniczą w formach zgodnych z przepisami ustawy o radcach prawnych (czyli z jej art. 8 ust. 1) oraz w formach niezgodnych z tą ustawą. Te ostatnie definiuje się jako ?podmioty nieuprawnione? i wymienia się w tym zakresie (jedynie przykładowo) spółki kapitałowe oraz inne osoby nieposiadające uprawnień do świadczenia pomocy prawnej.
Podmiotami nieuprawnionymi są zatem:
l osoby prawne (spółki kapitałowe, fundacje, stowarzyszenia etc.),
l jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej ? spółki osobowe (komandytowe i komandytowo-
-akcyjne bez udziału radców prawnych jako komplementariuszy), spółki jawne cywilne z udziałem osób innych niż radcowie prawni,
l jednoosobowe działalności gospodarcze osób fizycznych niebędących radcami prawnymi.
W świetle znowelizowanego kodeksu radca prawny nie tylko nie może brać udziału w świadczeniu pomocy prawnej przez podmioty nieuprawnione, lecz także udzielać pomocy w jej świadczeniu. Przy czym zakaz zakreślony jest bardzo szeroko, ponieważ dotyczy udziału lub pomocy ?w jakiejkolwiek formie, jakimkolwiek charakterze ani w jakikolwiek sposób?. Chodzi w praktyce o to, aby podmioty nieuprawnione nie tylko nie posługiwały się radcami prawnymi, którzy mieliby wykonywać w ich imieniu pomoc prawną, lecz także, aby radcowie prawni nie wspierali merytorycznie podmiotów nieuprawnionych w czynnościach składających się na pomoc prawną świadczoną osobom trzecim.
Zakaz nie dotyczy natomiast świadczenia pomocy prawnej podmiotom nieuprawnionym jako takim, tzn. w sytuacji gdy klientem i ostatecznym korzystającym z tej pomocy jest taki podmiot (a nie osoba trzecia, której podmiot nieuprawniony oferuje usługi prawnicze). Pamiętać bowiem należy, że celem ograniczeń nakładanych na radców prawnych jest w ostatecznym rozrachunku ochrona gwarancji dla klienta, tzn. zapewnienie mu dostępu do pomocy prawnej radców prawnych świadczonej w zgodzie z wartościami zawodu.
PRAWIDŁOWE WYKONYWANIE ZAWODU
Wprowadzany zakaz nie jest oczywiście kierowany bezpośrednio do podmiotów nieuprawnionych, ale do radców prawnych. W aktualnym stanie prawnym firmy prowadzące prawniczą działalność regulowaną nie mają ustawowego zakazu nawiązywania relacji z radcami prawnymi. Naruszenie przez te firmy ustawy o radcach prawnych, a tym bardziej Kodeksu Etyki Radcy Prawnego, nie łączy się dla nich z negatywnymi konsekwencjami prawnymi. Ich działalność, mimo że dotyczy sfery istotnej dla funkcjonowania państwa i obrotu prawnego, może być prowadzona w sposób faktycznie dowolny. Nie zmienia to jednak faktu, że samorząd zawodowy radców prawnych ma kompetencje dotyczące radców prawnych, tzn. sprawuje pieczę nad należytym wykonywaniem zawodu radcy prawnego (art. 17 ust. 1 Konstytucji RP).
W związku z takim mandatem nie może pozostawać bierny w sytuacji, gdy podstawowe zasady wykonywania tego zawodu, związane z ustawowymi formami wykonywania zawodu, są naruszane lub poważnie zagrożone przez specyficzne formy współdziałania radców prawnych i firm spoza obszaru regulowanego. Zmiana art. 25a ust. 2 KERP powinna być postrzegana jako realizacja obowiązku samorządu radców prawnych, w zakresie zapewnienia prawidłowego wykonywania zawodu radcy prawnego, dla efektywnej ochrony interesu prawnego klientów.
[1] W przypadku spółek komandytowych i komandytowo-akcyjnych komplementariuszem może być wyłącznie radca prawny lub osoba wykonująca inny regulowany zawód prawniczy.
