12 marca 2022 r. weszła w życie wyczekiwana ustawa regulująca zasady legalizacji pobytu oraz niektórych uprawnień przysługujących obywatelom Ukrainy, którzy przybyli do Polski w następstwie inwazji wojsk rosyjskich1. Ustawa ta przyjęta została w specyficznej sytuacji, gdy do Polski przybył ponad milion uciekinierów wojennych, nie tylko obywateli Ukrainy, lecz także zamieszkałych tam przed wojną cudzoziemców ? członków rodzin, studentów, pracowników itp.
Jacek Białas
radca prawny, specjalista prawa azylowego i migracyjnego, prawnik Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka
Należy podkreślić, że ustawa weszła w życie ponad dwa tygodnie od rozpoczęcia inwazji na Ukrainę i niemal tydzień od opublikowania przez Radę UE decyzji o uruchomieniu mechanizmu ochrony czasowej[1], a zatem doszło do tego dość późno, co powodowało stan niepewności zarówno wśród osób, które planowały uzyskać schronienie w Polsce, jak i tych, które chciały udzielić im pomocy, w tym także prawnej.
Uprawnienia dla tych, którzy przybyli po 24 lutego
Ustawa obejmuje obywateli Ukrainy oraz ich małżonków, którzy przybyli do Polski po 24 lutego 2022 r. bezpośrednio z Ukrainy, jak również obywateli Ukrainy posiadających Kartę Polaka, przy czym w przypadku tej drugiej grupy osób nie przyjęto wymogu bezpośredniego przyjazdu do Polski. Szczególne kontrowersje budzi właśnie wymóg bezpośredniego wjazdu do Polski, gdyż wiele osób przybyło do Polski przez Słowację i inne państwa, tak aby np. uniknąć długiego oczekiwania na granicy ukraińsko-polskiej, w Polsce zaś mieli rodziny czy znajomych, którzy zaoferowali im schronienie. Rozwiązanie to ma zostać zmienione i według projektu nowelizacji z 17 marca[2] słowo ?bezpośrednio? ma zostać skreślone. Z pewnością poprawi i ujednolici to sytuację cudzoziemców, jednak tak istotne zmiany nie budują poczucia pewności prawnej. Kilka dni przed pojawieniem się wspomnianego projektu władze ogłosiły, że obywatele Ukrainy, którzy nie przyjechali do Polski bezpośrednio, mogą korzystać z ochrony czasowej. Tymczasem, na podstawie wspomnianej nowelizacji, jednak będą korzystać z rozwiązań ustawy z 12 marca.
Ustawa nie obejmuje tych obywateli Ukrainy, którzy posiadają w Polsce zezwolenie na pobyt czasowy i pobyty bezterminowe, uznanych uchodźców, jak również tych osób, które wystąpiły z wnioskiem o udzielenie ochrony międzynarodowej (status uchodźcy). Istnieje jednak możliwość cofnięcia wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej i skorzystania z uprawnień z ustawy z 12 marca.
Legalny pobyt przez 18 miesięcy od 24 lutego
Podstawowym uprawnieniem wynikającym z tej ustawy jest prawo do legalnego pobytu przez okres 18 miesięcy licząc od 24 lutego 2022 r. (a zatem nie jest to 18 miesięcy od dnia wjazdu do Polski). Z ustawy wynika prawo wykonywania pracy bez zezwolenia, jedynym wymogiem w tym zakresie jest powiadomienie przez pracodawcę powiatowego urzędu pracy.
Warunkiem korzystania z większości pozostałych uprawnień jest posiadanie numeru PESEL. Wniosek o jego wydanie można złożyć osobiście w dowolnym urzędzie gminy. Podstawowe uprawnienia wynikające z ustawy to jednorazowe świadczenie w wysokości 300 zł na osobę, prawo do korzystania ze świadczeń rodzinnych, świadczenia 500+, korzystanie z bezpłatnej opieki medycznej itp. Ponadto ustawa przewiduje świadczenie pieniężne dla każdego podmiotu zapewniającego mieszkanie i wyżywienie obywatelom Ukrainy oraz wprowadza instytucję opiekuna tymczasowego dla małoletnich bez opieki. Nowe przepisy regulują też kształcenie i opiekę dla ukraińskich dzieci oraz uprawnienia dotyczące studentów, nauczycieli akademickich lub pracowników naukowych, którzy przyjechali z Ukrainy (w tym także obywateli polskich).
Osoby objęte ustawą mają również prawo do dalszej legalizacji pobytu po upływie początkowych 18 miesięcy. Nie wcześniej niż po dziewięciu miesiącach pobytu mogą one złożyć wniosek o zezwolenie na pobyt czasowy na trzy lata. W czasie przedłużonego legalnego pobytu będą mieć prawo do pracy i prowadzenia działalności gospodarczej, ale nie będą już objęte pozostałymi świadczeniami socjalnymi z ustawy (będą jednak mogły korzystać z różnych świadczeń na zasadach ogólnych).
Projekt też w pewnym zakresie dotyczy także tych obywateli Ukrainy, którzy przybyli do Polski przed 24 lutego 2022 r. Ustawa przedłuża ważność ich wiz krajowych i zezwoleń na pobyt do końca 2022 r. Z kolei pobyt obywateli Ukrainy, którzy wjechali do Polski na podstawie wiz Schengen czy ruchu bezwizowego, uznaje się za legalny przez okres 18 miesięcy. Wszystkie te osoby mają również możliwość wykonywania pracy bez zezwolenia i prawo prowadzenia działalności gospodarczej na takich zasadach jak obywatele polscy.
Rozwiązanie niezgodne z prawem UE
Jak już wskazano, 4 marca Rada UE wydała decyzję wykonawczą o ochronie czasowej, obejmującą poza obywatelami Ukrainy i członkami ich rodzin również tych cudzoziemców, którzy przebywali w Ukrainie na stałe i nie mogą wrócić do swojego kraju pochodzenia. Szczegółowe uprawnienia osób objętych ochroną czasową opisane są
w dyrektywie o ochronie czasowej[3]. Została ona wdrożona do polskiego porządku prawnego w przepisach działu III, rozdziału 3 ustawy z 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony. Należy pamiętać, że mechanizm ochrony czasowej ? udzielenia schronienia pewnej grupie cudzoziemców ? to odrębna instytucja od ochrony międzynarodowej ? gdzie ochrona przyznawana jest po zindywidualizowanym badaniu wniosku złożonego przez konkretnego cudzoziemca.
Z powyższego wynika, że osoby objęte ustawą z 12 marca mieszczą się także w katalogu osób wymienionych w decyzji Rady z 4 marca. Ustawa wskazuje, że osoby nią objęte uznaje się jako takie za osoby korzystające z ochrony czasowej, jednak korzystają one z uprawnień wskazanych w tejże ustawie. Uprawnienia te powinny być nie mniej korzystne niż te przewidziane w dyrektywie 2001/55.
W tym zakresie warto wskazać, że ustawa z 12 marca wprowadziła także wiele zmian w ustawie o udzielaniu cudzoziemcom ochrony, właśnie pod kątem przepisów o ochronie czasowej. Jedna ze zmian przewiduje, że osobom objętym ochroną czasową nie będzie się wydawać zezwolenia na pobyt czasowy i karty pobytu. Rozwiązanie to jest niezgodne z prawem UE, z którego wynika, że osobom korzystającym z ochrony czasowej wydaje się dokument pobytowy, dający możliwość podróżowania po terytorium UE przez 90 dni w ciągu 180-dniowego okresu (przy czym z pozostałych uprawnień można korzystać tylko w tym państwie członkowskim, które wydało ten dokument pobytowy). Tak samo niezgodne z prawem UE wydaje się również rozwiązanie zawarte w ustawie z 12 marca, wedle którego wyjazd z Polski na okres powyżej miesiąca powoduje utratę prawa do korzystania z uprawnień z tej ustawy, co w sposób oczywisty uniemożliwia korzystanie z prawa do swobodnego podróżowania po terytorium UE.
Wydaje się, że naprędce przygotowywana ustawa będzie wymagać jeszcze wielu nowelizacji, zarówno pod kątem jej zgodności z prawem UE, jak i w świetle jej praktycznego stosowania.
Webinarium nt. przepisów dotyczących wjazdu i pobytu obywateli Ukrainy w Polsce ? specustawa i ochrona czasowa
14 marca, zaraz po opublikowaniu specustawy w Dzienniku Ustaw, Krajowa Izba Radców prawnych zorganizowała szkolenie pt. ?Przepisy dotyczące wjazdu i pobytu obywateli Ukrainy w Polsce ? specustawa i ochrona czasowa?. Webinarium poprowadził autor naszego artykułu ? r.pr. Jacek Białas. Podczas szkolenia szerzej zostały omówione zagadnienia zawarte w specustawie, m.in. kwestia legalizacji pobytu w Polsce obywateli Ukrainy i ich ochrony czasowej. Webinarium było nagrywane i jest dostępne na kanale YouTube KIRP. Wszystkich, którzy chcą poszerzyć wiedzę na temat przepisów specustawy, zachęcamy do obejrzenia szkolenia.
[1]1 Ustawa z 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (Dz.U. z 2022 r. poz. 583).
Decyzja wykonawcza Rady (UE) 2022/382 z 4 marca 2022 r. stwierdzająca istnienie masowego napływu wysiedleńców z Ukrainy w rozumieniu art. 5 dyrektywy 2001/55/WE i skutkująca wprowadzeniem tymczasowej ochrony.
[2] Komisyjny projekt ustawy o zmianie ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa oraz ustawy ? Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, druk nr 2090.
[3] Dyrektywa Rady 2001/55/WE z 20 lipca 2001 r. w sprawie minimalnych standardów przyznawania tymczasowej ochrony na wypadek masowego napływu wysiedleńców oraz środków wspierających równowagę wysiłków między państwami członkowskimi związanych z przyjęciem takich osób wraz z jego następstwami.
