Sytuacja na polskim rynku zbiorowego zarządu prawami autorskimi i prawami pokrewnymi od lat poddawana jest krytyce. Coraz częściej pojawiały się konflikty organizacji zbiorowego zarządzania z przedsiębiorcami, a poprzez znaczne opóźnienia w wypłacaniu tantiem i niejasne reguły podziału zebranych środków również ze środowiskiem artystycznym.
Doskonałym impulsem do wprowadzenia zmian stała się konieczność wdrożenia do krajowego porządku prawnego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/26/UE z 26 lutego 2014 r. w sprawie zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi oraz udzielania licencji wieloterytorialnych dotyczących praw do utworów muzycznych do korzystania online na rynku wewnętrznym (tzw. dyrektywa CRM). Harmonizuje ona zasady działania organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi, a więc głównie prawami do utworów, artystycznych wykonań, fonogramów czy wideogramów. Implementacja przepisów unijnych nastąpiła z dwuletnim opóźnieniem. Termin wyznaczony dyrektywą minął już 10 kwietnia 2016 r.
Przy okazji wdrożenia wspomnianej dyrektywy ustawodawca przygotował całościową reformę systemu zbiorowego zarządzania. Jest to zadanie szczególnie trudne w tej dziedzinie, bowiem do głosu dochodzą sprzeczne interesy różnych środowisk, w tym twórców, organizacji zbiorowego zarządzania czy konsumentów dóbr kultury. Z uwagi na złożoność materii, która miała być uregulowana, przeprowadzono w Sejmie wysłuchanie publiczne dla podmiotów zainteresowanych problematyką zbiorowego zarządu. Efektem intensywnych prac legislacyjnych jest obowiązująca od 19 lipca 2018 r. nowa ustawa o zbiorowym zarządzaniu prawami autorskimi i prawami pokrewnymi.
Dotychczas w Polsce tematykę zbiorowego zarządu normowała, w zaledwie sześciu artykułach, ustawa z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 2018 r., poz. 1191 z późn. zm.), zwana dalej ?ustawą o pr. autorskim?. Regulacja ta miała charakter dość ogólny i fragmentaryczny. Nie dziwi zatem fakt, że ustawodawca zdecydował się na uchylenie stosownych przepisów ww. ustawy i zastąpienie ich całkowicie nowym aktem prawnym, który w sposób kompleksowy ma regulować problematykę zbiorowego zarządu prawami autorskimi i prawami pokrewnymi.
Organizacje zbiorowego zarządzania
W obszarze zbiorowego zarządzania kluczowe są trzy kategorie uczestników: organizacje zbiorowego zarządzania, uprawnieni (czyli np. twórcy, wykonawcy, producenci) oraz użytkownicy (podmioty korzystające z utworów i przedmiotów praw pokrewnych). Organizacje zbiorowego zarządzania udzielają licencji podmiotom komercyjnie korzystającym z utworów lub dzieł, inkasują opłaty oraz wypłacają pobrane środki uprawnionym z tytułu praw autorskich lub pokrewnych. W praktyce ochrona tych praw przez samych twórców nie jest łatwa. Powszechne korzystanie z treści objętych prawami autorskimi lub pokrewnymi uniemożliwia, a przynajmniej mocno utrudnia, zawieranie umów licencyjnych z każdym zainteresowanym podmiotem z osobna. Zarówno dla twórców, jak i podmiotów eksploatujących (legalnie) ich utwory wygodniejsze jest skorzystanie z instytucji zbiorowego zarządu. Pośrednictwo wyspecjalizowanych organizacji zapewnia twórcom i artystom większą skuteczność, szczególnie w ilości zawieranych umów, negocjacjach z użytkownikami czy w ochronie przysługujących im praw. Natomiast użytkownikom pozwala na legalne korzystanie oraz dogodny dostęp do chronionych dóbr. Obecnie w Polsce działa 12 organizacji zbiorowego zarządzania. Najstarszą i największą z nich jest Stowarzyszenie Autorów ZAiKS.
Nowa ustawa określa organizacje zbiorowego zarządzania jako stowarzyszenia zrzeszające uprawnionych, których podstawowym celem statutowym jest zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi, na rzecz uprawnionych w zakresie udzielonego zezwolenia. Ujęcie w definicji wymogu działania w zakresie zezwolenia w praktyce oznacza, że zagraniczna organizacja zbiorowego zarządzania, chcąc działać na terytorium Polski jako organizacja zbiorowego zarządzania, będzie musiała uzyskać takie zezwolenie wydawane przez Ministra Kultury i Ochrony Dziedzictwa Narodowego.
Niezależne podmioty zarządzające
Zarówno w dotychczasowym, jak i nowym stanie prawnym wiele uprawnień zostało zarezerwowanych tylko dla organizacji zbiorowego zarządzania. Nie znaczy to jednak, że mogą być one jedynymi podmiotami na rynku zbiorowego zarządu. Ustawa wprowadza nowe pojęcie ?niezależnych podmiotów zarządzających?, które również zarządzają prawami autorskimi lub pokrewnymi na rzecz uprawnionych. Z tą jednak różnicą, że mogą prowadzić działalność gospodarczą, działać w innej formie prawnej aniżeli stowarzyszenie, a zamiast zezwolenia wymagany jest wpis do rejestru tych podmiotów. Stosowanie niektórych przepisów nowej ustawy do niezależnych podmiotów zarządzających wzmacnia pozycję użytkowników i uprawnionych korzystających z ich usług. Również te podmioty, mimo że nie są organizacjami zbiorowego zarządzania, mają rozbudowane obowiązki informacyjne. Szczególnie w zakresie informowania o wysokości potrąceń na pokrycie kosztów zbiorowego zarządu czy wysokości przychodów należnych tym, których prawa reprezentuje ten podmiot.
Korzyści dla uprawnionych i użytkowników
Co do zasady ustawa ingeruje w funkcjonowanie organizacji zbiorowego zarządzania i nie wiąże się ze wzrostem obciążeń dla przedsiębiorców korzystających z dóbr chronionych prawami autorskimi lub pokrewnymi. Utrzymana, a nawet w pewnym zakresie poszerzona została obowiązująca dotychczas zasada tzw. jednego okienka. Jest ona ułatwieniem dla sporej grupy podmiotów, które publicznie odtwarzają muzykę, takich jak hotele, restauracje, sklepy czy siłownie. Publiczne odtwarzanie muzyki wiąże się z koniecznością wniesienia opłaty zarówno z tytułu korzystania z przedmiotów praw autorskich, jak i praw pokrewnych. Dzięki zasadzie jednego okienka przedsiębiorca może uiścić opłatę za publiczne odtwarzanie muzyki tylko jednej organizacji zbiorowego zarządzania prawami pokrewnymi, ale tylko wtedy, gdy wynagrodzenia za publiczne odtwarzanie przedmiotów praw pokrewnych zostały określone w zatwierdzonej tabeli wynagrodzeń. Organizacja właściwa do poboru tych opłat z tytułu praw pokrewnych wyznaczana jest decyzją ministra. Natomiast nowa ustawa rozszerza zasadę jednego okienka o prawa autorskie. Zmierza do wprowadzenia wspólnego poboru wynagrodzeń na polu odtwarzania, przez organizację wyznaczoną w zakresie praw pokrewnych, z organizacjami zarządzającymi prawami autorskimi na tym polu.
Ponadto, zgodnie z zasadą jednego okienka, jeśli ten sam repertuar reprezentowany jest przez różne organizacje, przedsiębiorca będzie mógł uzyskać licencję w jednym miejscu, bez konieczności zawierania umów licencyjnych z każdą z tych organizacji oddzielnie.
Takie rozwiązania powinny przynieść korzyści przedsiębiorcom w postaci usprawnienia i przyspieszenia procedury uzyskiwania licencji od organizacji zbiorowego zarządzania. Jedna umowa licencyjna otwierająca dostęp do całego repertuaru organizacji i jedna opłata licencyjna za publiczne odtwarzanie muzyki ułatwią przedsiębiorcom prowadzenie swojej działalności. Zaś z punktu widzenia twórców czy wykonawców mają zmniejszyć skalę nielegalnego korzystania z ich dorobku artystycznego.
Nowa ustawa w szczególny sposób wyróżniła podmioty prowadzące działalność kulturalną. Będą one miały niższe stawki za korzystanie z utworów lub przedmiotów praw pokrewnych. Jednak możliwe to będzie tylko w zakresie prowadzonej działalności statutowej i pod warunkiem że korzystanie to nie łączy się z osiąganiem bezpośrednich ani nawet pośrednich korzyści majątkowych.
Nowe przepisy rezygnują z kontrowersyjnego domniemania, że organizacja reprezentuje wszystkich uprawnionych, i przesądzają, że nie istnieje powszechny obowiązek reprezentacji. Nie do utrzymania będzie zatem praktyka polegająca na tym, że organizacja zbiorowego zarządzania inkasowała od użytkowników opłaty za licencje wykraczające poza faktyczny repertuar organizacji. Dopiero uznanie przez ministra danej organizacji za reprezentatywną pozwoli jej na wykonywanie zbiorowego zarządu wobec twórców, którzy nie powierzyli swoich praw żadnej organizacji zbiorowego zarządzania. W sytuacji gdy przepisy prawa przewidują w niektórych sprawach obowiązkowe pośrednictwo organizacji zbiorowego zarządzania, prawami niepowierzonymi żadnej z nich zarządzać będzie właśnie organizacja uznana za reprezentatywną.
Ustawa wzmacnia również pozycję uprawnionych względem organizacji reprezentujących ich prawa. Potwierdzono ogólną zasadę, że organizacja nie może, bez ważnej przyczyny, odmówić objęcia praw w zbiorowy zarząd. Chociaż zasada ta obowiązywała już na gruncie ustawy o prawie autorskim, to w praktyce zdarzały się przypadki odmowy wykonywania zarządu zgłaszane np. przez twórców teledysków.
Nowością jest pozostawienie uprawnionym, niezależnie od postanowień umowy o zbiorowe zarządzanie, prawa do samodzielnego udzielania osobie trzeciej licencji na korzystanie ze swojego repertuaru objętego już zbiorowym zarządem, jeżeli korzystanie to ma charakter niekomercyjny. Niewątpliwie jest to duże ułatwienie dla podmiotów organizujących różne, nienastawione na zysk przedsięwzięcia, które w sposób legalny będę mogły zdobyć stosowne licencje z pominięciem organizacji zbiorowego zarządu.
Szybszy podział tantiem
Mocno problematyczną kwestię stanowi podział i wypłata uprawnionym przychodów z praw powierzonych organizacji. W interesie twórców leży to, aby jak najszybciej dostali należne im pieniądze. Z kolei dla organizacji korzystne jest jak najdłuższe przechowywanie tych środków u siebie, co umożliwia im zarabianie na zgromadzonym kapitale. Nowa ustawa wprowadza maksymalny termin, w którym organizacja ma dokonać wypłaty twórcom zebranych przez nią pieniędzy. Wynosi on dziewięć miesięcy od zakończenia roku obrotowego, w którym przychody te zostały pobrane. Dodatkowe ograniczenie swobody organizacji przejawia się we wskazaniu możliwości inwestowania przez organizacje pobranych środków jedynie poprzez zakup skarbowych papierów wartościowych lub obligacji jednostek samorządu terytorialnego.
W razie braku możliwości wypłaty wynagrodzeń z powodu nieustalenia lub nieodnalezienia tych, którym one przysługują, ustawa nakłada na organizację obowiązek aktywnego ich poszukiwania. Dopiero w obliczu nieskuteczności tych metod organizacja przeznacza niewypłacone środki na działalność socjalną, kulturalną lub edukacyjną lub proporcjonalnie wypłaca pozostałym uprawnionym. Uprawniony, któremu nie wypłacono przychodu z praw z powodu jego nieustalenia lub nieodnalezienia, zachowuje wobec organizacji roszczenie o wypłatę należnego wynagrodzenia w pełnej wysokości. Ma to skłonić organizacje do bardziej odpowiedzialnego zarządzania finansowego zainkasowanymi środkami.
Nowe obowiązki organizacji zbiorowego zarządzania
Nowa ustawa kładzie duży nacisk na poprawę przejrzystości i efektywności funkcjonowania organizacji zbiorowego zarządzania. Służyć ma temu rozbudowany zakres obowiązków informacyjnych i sprawozdawczych. Teraz uprawnieni będą co rok informowani przez organizację m.in. o przysługujących im należnościach i dokonanych z tych środków potrąceniach. Organizacje będą musiały publikować i na bieżąco uaktualniać na swojej stronie internetowej podstawowe informacje dotyczące ich działalności, np. wzory standardowych umów licencyjnych. Upublicznione ma też być sprawozdanie z działalności organizacji.
Korzyści z nowej ustawy odczują również członkowie organizacji zbiorowego zarządzania. Walne zebranie członków jest najwyższą władzą organizacji i organem decydującym o najistotniejszych kwestiach. Dlatego wprowadzono obowiązek zwoływania walnego zebrania członków co najmniej raz w roku oraz możliwość wzięcia w nim udziału i wykonywania prawa głosu również przez pełnomocnika.
Licencje wieloterytorialne
Poprzez implementację dyrektywy CRM nowa ustawa wprowadziła nieznane dotąd na gruncie polskich przepisów regulacje dotyczące udzielania licencji wieloterytorialnych na korzystanie z utworów muzycznych online. Licencje wieloterytorialne to umowy upoważniające do korzystania online z utworów muzycznych i słowno-muzycznych na terytorium więcej niż jednego państwa członkowskiego UE lub państwa EFTA. W przypadku internetowych serwisów muzycznych o zasięgu ponadnarodowym, jak np. sklep iTunes czy Spotify, ich zakres repertuaru jest inny w różnych państwach ze względu na terytorialne ograniczenia licencji uzyskanych w danym kraju.
Organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi do momentu wejścia w życie omawianej ustawy udzielały licencji obowiązujących wyłącznie na terytorium Polski, a podmioty chcące udostępniać utwory w jeszcze kilku państwach zobowiązane były do uzyskania odrębnych licencji w każdym z nich. Dostawcy muzyki online dzięki nowym regulacjom mogą liczyć na szybsze zdobycie licencji na całym rynku UE. Jednak ogranicza się to wyłącznie do rozpowszechnianych w internecie utworów muzycznych, pomijając przy tym utwory audiowizualne, np. filmy. Konsumenci uzyskają dostęp do szerszego muzycznego repertuaru, a twórcy i artyści potencjalnie większe wpływy z rozszerzonej dostępności swoich utworów na cyfrowym rynku.
Zmiana procedury zatwierdzania tabel wynagrodzeń
Przy okazji implementacji przepisów unijnych niemałe zmiany wprowadzono w odniesieniu do Komisji Prawa Autorskiego. Jej sprawne działanie ma istotne znaczenie dla funkcjonowania całego polskiego systemu prawa autorskiego.
Zmniejszono liczebność Komisji z 30 do 20 arbitrów oraz wydłużono jej kadencję z trzech do pięciu lat. Postawiono wyższe wymagania kandydatom na arbitrów. Obok dotychczas wymaganej odpowiedniej wiedzy i niezbędnego doświadczenia zawodowego z zakresu prawa autorskiego i praw pokrewnych muszą ponadto mieć stopień doktora nauk prawnych lub ekonomicznych albo być radcą prawnym, adwokatem, biegłym rewidentem lub doradcą inwestycyjnym.
Obowiązkiem organizacji zbiorowego zarządzania jest przedkładanie tabel wynagrodzeń w celu ich zatwierdzenia przez Komisję. To właśnie na ich podstawie sklepy, hotele i inne podmioty uiszczają organizacjom opłaty za publiczne odtwarzanie utworów muzycznych. Zatwierdzanie tabel wynagrodzeń należy do jednych z najważniejszych postępowań prowadzonych przed Komisją. Dotychczasowa praktyka obnażyła nieefektywność przepisów w tym zakresie. Postępowania o zatwierdzenie tabel były czasochłonne, a w niektórych przypadkach kończyły się nawet brakiem merytorycznego rozstrzygnięcia. Wobec tego na mocy ustawy powrócono do prowadzenia tych postępowań na podstawie przepisów postępowania administracyjnego, tak jak to było uregulowane przed nowelizacją ustawy o prawie autorskim w 2010 r. Sądem rozpatrującym zaskarżone decyzje Komisji był do tej pory Sąd Okręgowy w Poznaniu, teraz będą to sądy administracyjne. Usprawnieniu działań Komisji ma też służyć zmniejszenie składu orzekającego Komisji w sprawach o zatwierdzenie tabel wynagrodzeń z pięciu do trzech arbitrów.
Nadzór nad organizacjami
zbiorowego zarządzania
Nowe przepisy wzmacniają pozycję ministra jako organu nadzoru nad działalnością organizacji zbiorowego zarządzania. Skuteczny nadzór ma sprzyjać poprawie transparentności działania tych organizacji. Poszerzony został katalog pozostających w dyspozycji ministra środków nadzoru. Nowością jest wprowadzenie ?miękkich? środków nadzoru, do których zaliczyć można wezwanie do przekazania określonych informacji i dokumentów, zalecenia, rekomendacje dotyczące dobrych praktyk i nakazy. Na przykład w razie rażącego opóźnienia w wypłacie twórcom i artystom należnych im wynagrodzeń minister może skierować do organizacji nakaz opracowania i wykonania, w określonym terminie, planu podziału i wypłaty uprawnionym zainkasowanych środków.
Novum stanowi uprawnienie ministra do wystąpienia z wnioskiem o odwołanie członka zarządu lub komisji rewizyjnej w przypadku uznania go za osobę odpowiedzialną za wykryte naruszenia. Wprowadzono też możliwość nałożenia kary pieniężnej na taką osobę do wysokości trzykrotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, zaś na samą organizację zbiorowego zarządzania nawet do kwoty 1 mln zł. Warto podkreślić, że każda zainteresowana osoba może zawiadomić organ nadzoru o okolicznościach wymagających, w jej ocenie, podjęcia czynności nadzorczych oraz uzyskać informacje o czynnościach podjętych na skutek tego zawiadomienia.
Dotychczasowa skromna regulacja zbiorowego zarządu została zastąpiona nową ustawą, która w ocenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego ma stanowić ?najbardziej kompleksową i szczegółową regulację zbiorowego zarządu w niemal 100-letniej historii polskiego prawa autorskiego?. Wprowadza jasny podział praw i obowiązków pomiędzy uczestnikami sfery zbiorowego zarządu. Choć niewątpliwie ciężar stosowania wprowadzonych regulacji spoczywa głównie na organizacjach zbiorowego zarządzania. Ostateczną ocenę nowej ustawy należy jednak odłożyć do czasu, kiedy możliwe będzie skonfrontowanie jej założeń z praktyką.
