Projektem z 22 marca 2021 r. otwarte zostały drzwi do wprowadzenia do polskiego porządku prawnego fundacji rodzinnej (FR)[1]. Aktualny etap prac legislacyjnych kończy się na odniesieniu się wnioskodawcy, tj. Ministra Rozwoju, Pracy i Technologii, do licznych uwag wniesionych do projektu przez uczestników konsultacji publicznych[2].
radca prawny, autor publikacji z zakresu prawa cywilnego i postępowania cywilnego
Fot. Jacek Kutyba
W powszechnej opinii uczestników konsultacji ? przedsiębiorców, organizacji zrzeszających firmy rodzinne oraz kancelarii prawnych ? istnieje potrzeba wprowadzenia takiej instytucji jak FR, na wzór podobnych podmiotów znanych w innych krajach. Według badań Instytutu Biznesu Rodzinnego blisko 830 tys. firm w Polsce to firmy rodzinne, generujące łączny przychód w wysokości 322 mld zł w skali roku, co stanowi ok. 18% wkładu do polskiego PKB[3]. Z tych samych badań wynika również, że w ciągu najbliższych pięciu lat sukcesję planuje ok. 57% firm rodzinnych, przy czym tylko 8,1% następców przedsiębiorców deklaruje chęć poprowadzenia firmy stworzonej przez rodziców[4]. Ten projekt ma odpowiadać na potrzeby właścicieli właśnie tych firm i dać im skuteczne narzędzie prawne do sukcesji, pozwalające jednocześnie zachować rodzinny charakter ich biznesów.
Stan prawny dzisiaj
Obecnie nestorzy takich firm mogą korzystać z ograniczonych zasobów prawnych, głównie w postaci darowizny i testamentu na gruncie prawa cywilnego, jak również rozwiązań korporacyjnych dostępnych w Kodeksie spółek handlowych, a w przypadku jednoosobowych działalności gospodarczych ustanowić zarządcę sukcesyjnego.
W praktyce gospodarczej, gdzie udziały czy akcje w spółkach firm rodzinnych stanowią przeważającą część majątku nestora, tworzone są również dodatkowe umowy między wspólnikami czy też tzw. konstytucje rodzinne. Wszystkie te środki umożliwiają jednak co najwyżej skuteczne przekazanie biznesu w ręce drugiego pokolenia, co również niekiedy bywa trudne w realizacji z uwagi na problemy towarzyszące dziedziczeniu czy też wskutek niedostosowania postanowień umów spółek do potrzeb sukcesyjnych. Mowa tutaj np. o konieczności zapewnienia spłaty tym następcom prawnym, którzy nie chcą dalej prowadzić firmy (tzw. sukcesorom pasywnym), i wyważenia ich interesów z interesem tzw. sukcesorów aktywnych, czyli tych, którzy przejmą biznes. Na gruncie spółek sukcesja może zostać zablokowana przez brak zgody na wstąpienie do spółki przez pozostałych wspólników. Ponadto nie istnieje jeszcze w 100% skuteczna możliwość zabronienia następcom prawnym zbycia lub obciążenia przejmowanych przedsiębiorstw, udziałów czy też akcji w spółkach, co prowadzi niekiedy do niepożądanego ?wycieku? części firmy do kręgu osób spoza rodziny.
Projekt zawiera również modyfikację przepisów dotyczących zachowku w postaci: odroczenia terminu jego płatności, rozłożenia go na raty (maks. o pięć lat), a w wyjątkowych przypadkach jego obniżenia (art. 70 pkt 3). Nie sposób wreszcie w sposób całkowicie transparentny wpleść w strukturę firmową realizacji celów typowo rodzinnych, takich jak np. ustanowienie zasad użytkowania rezydencji wakacyjnych należących do rodziny czy też organizowania jej cyklicznych zjazdów.
Powstanie i statut FR
Fundacja rodzinna ma pomóc rozwiązać właśnie takie problemy. Z chwilą wpisu do rejestru nabędzie ona osobowość prawną (art. 5), a utworzyć będzie ją mógł za życia jeden fundator lub więcej na podstawie oświadczenia o utworzeniu FR w akcie założycielskim, sporządzonego w formie aktu notarialnego (art. 17). Projektodawca dopuścił też możliwość utworzenia FR w testamencie. Fundator ma wnieść mienie przeznaczone na realizację celów FR o wartości co najmniej 100 tys. zł (art. 14), które wraz z zobowiązaniami FR będzie stanowiło jej majątek (art. 13). Projekt nadaje bardzo szerokie uprawnienia fundatorowi (którego prawa i obowiązki są niezbywalne ? art. 11) w zakresie chociażby ukształtowania treści statutu, którego ewentualne zmiany w przyszłości przez zarząd FR może wskazać również tylko fundator (art. 23). Kluczowe jest przede wszystkim określenie listy beneficjentów oraz wskazanie, kto takim beneficjentem ma się stać w przyszłości (np. którzy ze zstępnych i pod jakimi warunkami). Do swojej śmierci fundator m.in. odwołuje członków zarządu (art. 45 ust. 3) lub członków rady protektorów (art. 52 ust. 3),
a także może złożyć oświadczenie o rozwiązaniu FR (art. 63 ust. 1 pkt 1).
W świetle powyższych regulacji FR zapewnia niemożliwą dotychczas trwałość rozwiązań ustanawiających ład korporacyjny firmy rodzinnej na wiele pokoleń naprzód, zgodnie z zamierzeniami nestora rodu. Swoboda w zakresie określenia, kto ma być beneficjentem (możliwości przyznania świadczeń pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu ? art. 28 ust. 2), niweluje dotychczasowy problem sukcesorów aktywnych i pasywnych. Ci pierwsi będą mogli np. brać aktywny udział w sprawach FR, w zarządzaniu jej mieniem i pracą na rzecz spółek rodziny, i być z tego tytułu uprawnieni do większych świadczeń, podczas gdy ci drudzy nie będą pokrzywdzeni i otrzymają swoją część wpływów z mienia FR.
Fundator będzie mógł również precyzyjnie wybrać, którzy spośród jego następców mają wchodzić w skład beneficjentów ? czy np. tylko ci bezpośredni po linii krwi z pominięciem powinowatych, czy też z ich uwzględnieniem. FR ma z założenia być podmiotem, który skupia własność udziałów/akcji spółek operacyjnych należących do rodziny, i w ten sposób zapewnić w praktyce utrzymanie majątku w rodzinie, której członkowie będą czerpać profity z tego majątku, ale nie będą mieli uprawnień właścicielskich. Największym zagrożeniem dla przetrwania FR będzie bowiem w zasadzie możliwość jej rozwiązania, która w praktyce po śmierci fundatora będzie bardzo utrudniona, bo np. wymagałaby jednomyślnej uchwały zgromadzenia beneficjentów (art. 63 ust. 1 pkt 3). Projekt przewiduje też rygorystyczne zasady głosowania w organach spółki (połowa członków organów jako minimalne kworum, każdemu przypada jeden głos, a uchwały zapadają bezwzględną większością głosów, chyba że statut stanowi inaczej ? art. 38 ust. 2, 4, 5).
Organy i podatki w FR
Organami FR są zarząd, który prowadzi sprawy FR i reprezentuje ją na zewnątrz (art. 40), rada protektorów pełniąca funkcje nadzorcze w stosunku do zarządu (art. 49) oraz zgromadzenie beneficjentów, będące swoistym odpowiednikiem zgromadzenia wspólników.
Wniesienie mienia do FR będzie neutralne podatkowo, a FR ma być podatnikiem CIT wyłącznie w jego podstawowej stawce 19% (art. 73). Projekt nie zawiera zachęt natury podatkowej do tworzenia FR, która ma być instytucją dążącą do przedłużenia istnienia firm rodzinnych, nie zaś narzędziem do optymalizacji. Najbliżsi krewni fundatora spośród beneficjentów będą zwolnieni z podatku dochodowego od wypłaconych przez FR świadczeń na ich rzecz (w zakresie mienia wniesionego przez fundatora i dochodów z niego), pozostali beneficjenci zapłacą podatek w wysokości 19% (art. 71). Niestety FR w przeciwieństwie do spółek kapitałowych pełniących funkcje holdingu nie będzie objęta tzw. zwolnieniem dywidendowym w przypadku wypłaty zysków dla FR przez rodzinne spółki operacyjne, w których FR będzie udziałowcem.
Potencjalne ryzyka projektu ? obszary do poprawy
Konsultacje przyniosły wiele wskazanych obszarów do poprawy, takich jak np. kontrowersyjny zakaz prowadzenia działalności gospodarczej przez FR, problemy w sytuacji większej liczby fundatorów (kiedy umiera jeden z nich, a drugi może całkowicie zmienić kształt FR), specyficzna odpowiedzialność FR za obowiązki alimentacyjne fundatora czy też ograniczenie w czasie w zaliczaniu majątku wniesionego do fundacji na poczet masy spadkowej, podczas gdy w projekcie nie ma wskazanego żadnego limitu. Szczegóły dotyczące wyżej wymienionych rozwiązań w przyszłej ustawie przesądzą zapewne o popularności FR w niejednej firmie rodzinnej w Polsce.
[1] Projekt ustawy udostępniony online, https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/12344906/12774288/12774289/dokument495490.pdf [dostęp: 10 lipca 2021 r.].
[2] Ibidem.
[3] https://www.ibrpolska.pl/baza-wiedzy/firma-rodzinna-to-marka/ [dostęp: 10 lipca 2021 r.].
[4] Ibidem.
