Obowiązek przeciwdziałania zwalnianiu radców prawnych z tajemnicy zawodowej został zamieszczony w art. 19 ust. 1 Kodeksu Etyki Radcy Prawnego (KERP): „Radca prawny obowiązany jest podejmować wszelkie przewidziane prawem środki w celu uniknięcia lub ograniczenia określonego w przepisach prawa zwolnienia go z obowiązku dochowania tajemnicy zawodowej”. Uregulowania w KERP są rozwinięciem bazowego obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej, wynikającego z art. 3 ust. 3 ustawy o radcach prawnych.
Analizowany art. 19 KERP stanowi potrzebne i pożądane uzupełnienie uregulowania ustawowego, albowiem wskazuje, iż obowiązek przestrzegania tajemnicy zawodowej polega także na tym, żeby czynnie przeciwdziałać próbom zwolnienia z takiej tajemnicy. Uprawnienie takowe wynika z procedury karnej, która w art. 180 § 2 k.p.k. pozwala zwalniać radcę prawnego z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej. Ma ona zastosowanie także poprzez odesłanie z art. 113 § 1 Kodeksu karnego skarbowego do postępowań karnych skarbowych, jak również w zakresie przeszukania do postępowania prowadzonego przez Prezesa Urzędu Ochrony Konsumentów i Konkurencji z uwagi na brzmienie art. 105q pkt 3 prawa ochrony konkurencji i konsumentów; z tą różnicą, że wniosek o zwolnienie z tajemnicy zawodowej składać będzie Prezes UOKiK, a sądem orzekającym w tym zakresie będzie Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Prezes UOKiK nie ma możliwości występowania o zwolnienie z tajemnicy zawodowej radcy prawnego w żadnym innym zakresie niż przeszukanie, zgodnie bowiem z art. 84 przedmiotowej ustawy w sprawach dotyczących dowodów w postępowaniu przed Prezesem UOKiK w zakresie nieuregulowanym w niniejszym rozdziale stosuje się odpowiednio art. 227–315 k.p.c. Przepisy procedury cywilnej nie przewidują zaś możliwości zwolnienia radcy prawnego z tajemnicy zawodowej. Możliwość zwalniania z tajemnicy zawodowej przewidziana została także w art. 11g ustawy o sejmowej komisji śledczej. Sejmowa komisja śledcza może złożyć pisemny wniosek do Sądu Okręgowego w Warszawie o wyrażenie zgody na przesłuchanie osób zobowiązanych m.in. do zachowania tajemnicy radcy prawnego. Na postanowienie Sądu Okręgowego w Warszawie w przedmiocie zezwolenia na przesłuchanie służy zażalenie, na zasadach określonych w k.p.k. Podsumowując, bazowym i analizowanym przepisem pozwalającym na zwolnienie radcy prawnego z tajemnicy, jeżeli jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu, będzie art. 180 § 2 k.p.k. Przy czym przesłanki muszą być spełnione kumulatywnie.
Zakazy dowodowe w innych procedurach
Poza wskazanymi powyżej przypadkami nie istnieją proceduralne możliwości zwolnienia radcy prawnego z tajemnicy zawodowej. Warto przypomnieć, że poszczególne procedury wprost zawierają gwarancję zachowania tajemnicy przez radcę prawnego. Zgodnie z art. 83 § 2 k.p.a.: „Świadek może odmówić odpowiedzi na pytania, gdy odpowiedź mogłaby narazić jego lub bliskich wymienionych w § 1 na odpowiedzialność karną, hańbę lub bezpośrednią szkodę majątkową albo spowodować naruszenie obowiązku zachowania prawnie chronionej tajemnicy zawodowej”. Ordynacja podatkowa w art. 196 § 2 przewiduje, że: „Świadek może odmówić odpowiedzi na pytania, gdy odpowiedź mogłaby narazić jego lub jego bliskich wymienionych w § 1 na odpowiedzialność karną, karną skarbową albo spowodować naruszenie obowiązku zachowania ustawowo chronionej tajemnicy zawodowej”. Natomiast art. 261 § 2 k.p.c. stanowi: „Świadek może odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie, jeżeli zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich, wymienionych w paragrafie poprzedzającym, na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową albo jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej […]”. Przy czym należy bez żadnych wątpliwości przyjąć, że tajemnica zawodowa radcy prawnego w każdym wypadku będzie istotną tajemnicą zawodową jako mająca oparcie w przepisach ustawy. W Kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia (k.p.s.w. ) w art. 41 § 3 zawarto regułę, że: „Osoby obowiązane do zachowania […] tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji mogą odmówić zeznań co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, chyba że sąd zwolni te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy, jeżeli ustawy szczególne nie stanowią inaczej […]”. Natomiast w art. 41 § 4 pkt 1 k.p.s.w. zaznaczono, że: „Sąd nie może zwolnić jednak od obowiązku zachowania: […] tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu adwokata, radcy prawnego, lekarza lub dziennikarza”. W przypadku tej procedury przewidziano instytucję odmowy składania zeznań.
Zażalenie na postanowienie sądu o zwolnieniu z tajemnicy zawodowej
Przystępując do pisania zażalenia na postanowienie sądu zwalniające z tajemnicy zawodowej, należy zweryfikować wykazanie spełnienia obu przesłanek z art. 180 § 2 k.k. Bardzo często uzasadnienia postanowień sądu są lakoniczne i ograniczają się do stwierdzenia: „Zwalnia się radcę prawnego… z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej na okoliczności przebiegu Nadzwyczajnego Zgromadzenia Wspólników spółki z o.o. ABC, albowiem wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości a okoliczności tej nie można ustalić w inny sposób”. Oczywiście takowe postanowienia nie mogą się ostać (w zasadzie nie nadają się do kontroli instancyjnej), albowiem nie ma w nich analizy i uzasadnienia – po pierwsze jakie czynności przeprowadzono, co na ich podstawie ustalono, dlaczego nie można przeprowadzić innych dowodów i wreszcie dlaczego sięgnięcie do informacji objętych tajemnicą zawodową stało się konieczne. W ewentualnym zażaleniu należy podnosić przede wszystkim fakt, że w ramach postępowania nie wyczerpano wszystkich środków dowodowych i zbyt pochopnie sięgnięto po instytucję zwolnienia z tajemnicy zawodowej.
Pomocne przy konstruowaniu zażalenia pod kątem wyczerpania możliwości dowodowych może być orzeczenie Sądu Najwyższego. W postanowieniu Izby Karnej z 19 maja 2020 r. (I KZ 8/20, OSNKW 2020, nr 8, poz. 31) wskazano, jak należy rozumieć brak możliwości ustalenia okoliczności na podstawie innego dowodu: „Przesłanka z art. 180 § 2 k.p.k., tj. »brak możliwości ustalenia danej okoliczności na podstawie innego dowodu«, zachodzi wtedy, gdy brak jest jakichkolwiek innych dowodów, na podstawie których można by ustalić istotne dla sprawy okoliczności, przy zastrzeżeniu, iż organ procesowy wyczerpał już istniejące w sprawie źródła dowodowe i pomimo tego nie był w stanie ustalić określonej okoliczności. Chodzi przy tym o obiektywną niemożliwość, co oznacza faktyczne nieistnienie takiego źródła dowodowego, które mogłoby dostarczyć informacji na dany temat. Nie wystarcza zatem ani istnienie możliwych do pokonania przeszkód w dotarciu do istniejącego źródła dowodowego, ani też nieustalenie istnienia tego źródła, wynikające z niepodjęcia wszystkich koniecznych w danym momencie czynności wykrywczych”. Przykładowo można wskazać przy powołaniu się na powyższe orzeczenie, że okoliczność, że inni uczestnicy zdarzenia mieszkają na stałe za granicą, nie stoi na przeszkodzie ich przesłuchaniu. Z inną sytuacją mielibyśmy do czynienia, gdy pomimo podjęcia czynności operacyjnych nie udałoby się ustalić ich miejsca pobytu albo gdy radca prawny byłby jedynym pozostałym przy życiu uczestnikiem zdarzenia. Bardzo częstym błędem postanowień dowodowych jest sięganie do zeznań radców prawnych na okoliczność prowadzonych przez nich spraw zamiast sięganie do źródeł dokumentowych (akt sprawy w sądzie) albo wprost do klientów radców prawnych, na rzecz których radca prawny świadczył pomoc prawną.
Również przesłanka dobra wymiaru sprawiedliwości winna być badana w postępowaniu zażaleniowym. Nie można przyjmować, że istnieje ona niejako z urzędu, i ograniczyć się do jednozdaniowego stwierdzenia, że „wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości”. Do tej kwestii także odniósł się SN w powoływanym postanowieniu (I KZ 8/20, OSNKW 2020, nr 8, poz. 31): „1. Nie można przyjmować, że jeżeli tylko okoliczność, która ma być ustalona w drodze przeprowadzenia dowodu, po uprzednim zwolnieniu od zachowania tajemnicy służbowej lub zawodowej (art. 180 § 1 i 2 k.p.k.), ma znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, to w każdej takiej sytuacji spełniona będzie przesłanka niezbędności dla dobra wymiaru sprawiedliwości. Wówczas doszłoby do nieuprawnionego zrównania przesłanki warunkującej zwolnienie z tajemnicy z przesłanką dopuszczalności przeprowadzenia dowodu i w efekcie do uznania, że przesłanka ta w art. 180 § 1 i 2 k.p.k. jest w istocie zbędna, czemu stoi także na przeszkodzie zakaz wykładni per non est. Wobec powyższego niezbędność dla dobra wymiaru sprawiedliwości musi zakładać coś więcej. 2. Z uwagi na to, że w wypadku określonym w art. 180 § 2 k.p.k. mamy do czynienia ze szczególnymi rodzajami tajemnic zawodowych, obejmującymi różne sfery życia osobistego jednostki lub życia społecznego, u podstaw których leżą często wartości konstytucyjnie chronione, tajemnice te muszą być w sposób szczególny chronione. Trafnie podkreśla się więc w literaturze przedmiotu, że ocena niezbędności dla dobra wymiaru sprawiedliwości musi także obejmować uwzględnienie wagi sprawy, w której zwolnienie ma ewentualnie nastąpić, oraz funkcji i rodzaju tajemnicy”. W mojej ocenie powyższą argumentację należy podnosić w każdym przypadku, gdy sąd ograniczy się do jednozdaniowego stwierdzenia, a także w sprawach mniejszej wagi, przy zagrożeniu niską karą, czy przy rodzajach przestępstw nieuderzających w podstawowe wartości chronione Kodeksem karnym. W prawidłowym postanowieniu dowodowym sąd winien porównać wartość obu dóbr – z jednej strony ochrony tajemnicy zawodowej, z drugiej wagi sprawy – i wybrać dobro, które w jego ocenie zasługuje w danej sprawie na priorytet, a także należycie to uzasadnić.
Podsumowanie
Co do zasady jedynie k.p.k. (z zastrzeżeniem wskazanych wyjątków) pozwala na zwolnienie radcy prawnego z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej.
Zwolnienie może nastąpić wyłącznie na podstawie postanowienia sądu.
Przesłankami do zwolnienia z tajemnicy na podstawie art. 180 § 2 k.p.k. są dobro wymiaru sprawiedliwości i fakt, że danej okoliczności nie można wykazać innymi dowodami; przesłanki te muszą zaistnieć kumulatywnie.
W przypadku wydania przez sąd postanowienia w przedmiocie zwolnienia radcy prawnego z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej radca prawny zobowiązany jest złożyć zażalenie.
Po wydaniu postanowienia przez sąd II instancji utrzymującego w mocy postanowienie o zwolnieniu z tajemnicy zawodowej radca prawny może złożyć zeznania – jednak tylko w zakresie wynikającym z sentencji postanowienia sądu. Należy także pamiętać o nowych obowiązkach wynikających z art. 19 ust. 2 KERP, wprowadzonych od 1 stycznia 2023 r., tj. o obowiązku zawiadomienia rady okręgowej oraz złożenia wniosku o wyłączenie jawności przed przesłuchaniem.
