Na przedsiębiorcach działających w sektorze e-commerce spoczywa obowiązek dbałości
o zgodność z prawem treści stosowanych przez nich regulaminów sprzedaży udostępnianych na stronach sklepów internetowych. Jest to związane z możliwością zakwalifikowania danego postanowienia jako klauzuli niedozwolonej (inaczej: klauzuli abuzywnej), o której mowa w art. 385[1]1 Kodeksu cywilnego, i zakwestionowania jej przez Prezesa UOKiK. 1 Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. ? Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 1740).
Agnieszka Jelska
radca prawny, specjalizuje się w sprawach z obszaru ochrony konsumentów, prawa antymonopolowego oraz ochrony danych osobowych.
Fot. Archiwum A. Jelskiej
Na mocy tego przepisu postanowienia nieuzgodnione indywidualnie z konsumentem są zakazane wówczas, gdy kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Jednocześnie zastrzeżono, że postanowienia określające główne świadczenia stron, takie jak cena lub wynagrodzenie, mogą zostać uznane za niedozwolone postanowienia umowne tylko wówczas, gdy zostały sformułowane w sposób niejednoznaczny.
Katalog klauzul szarych
W art. 385[3] Kodeksu cywilnego zawarto przykładowy katalog postanowień, które mogą naruszać równowagę kontraktową. Katalog klauzul z tego przepisu stanowi listę tzw. klauzul szarych. Oznacza to, że postanowienie, które odpowiada umieszczonemu w tym katalogu postanowieniu, nie jest per se nieuczciwym postanowieniem umownym. Treść katalogu nie przesądza bowiem statusu danego postanowienia jako niedozwolonego. W tym miejscu warto wskazać na wyrok Sądu Najwyższego z 11 października 2007 r. (III SK 19/07), w którym sąd wskazał, że katalog klauzul z art. 385[3] Kodeksu cywilnego stanowi ?swoistą wskazówkę co do rodzaju postanowień, które mogą budzić zastrzeżenia z punktu widzenia ich zgodności z interesami i uprawnieniami konsumentów?.
Dotychczas zagadnienie dotyczące klauzul niedozwolonych dotyczyło jedynie umów, w których jedną stroną stosunku prawnego byli przedsiębiorcy a drugą stroną konsumenci (w rozumieniu art. 22[1]Kodeksu cywilnego). Należy odnotować, iż w przypadku umów zawieranych od 1 stycznia 2021 r. przepisy dotyczące niedozwolonych postanowień umownych stosuje się również do osoby fizycznej zawierającej umowę bezpośrednio związaną z jej działalnością gospodarczą, gdy umowa nie ma dla niej charakteru zawodowego, wynikającego w szczególności z przedmiotu wykonywanej przez tę osobę działalności gospodarczej, udostępnionego na podstawie przepisów o Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (tj. nowo dodany art. 385[5] Kodeksu cywilnego).
Powyższa zmiana jest wynikiem wejścia w życie ustawy z 31 lipca 2019 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia obciążeń regulacyjnych. Prowadzi ona do rozszerzenia ? w określonych przypadkach ? ochrony konsumenckiej na przedsiębiorców prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą. Ustawodawca dostrzegł bowiem, iż przedsiębiorca dokonujący czynności prawnej z innym przedsiębiorcą, w sytuacji gdy nie dysponuje odpowiednią wiedzą i doświadczeniem koniecznym do oceny przedmiotu tej czynności, znajduje się w tej samej sytuacji, w jakiej znajduje się konsument (tj. z założenia podmiot nieprofesjonalny)2.
Postępowanie przed Prezesem UOKiK
Stosownie do treści art. 23a ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów3 zakazane jest stosowanie we wzorcach umów zawieranych z konsumentami niedozwolonych postanowień umownych, o których mowa w art. 385[1] § 1 Kodeksu cywilnego.
Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów nadaje Prezesowi UOKiK kompetencje w zakresie przeciwdziałania niedozwolonym postanowieniom umownym. Organ ochrony konsumentów w decyzji administracyjnej rozstrzyga o niedozwolonym charakterze postanowienia wzorca umowy i zakazuje jego dalszego wykorzystywania (tzw. kontrola abstrakcyjna postanowień wzorca umowy). Prawomocna decyzja Prezesa UOKiK, zgodnie z art. 23d ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, ma skutek wobec przedsiębiorcy, co do którego stwierdzono stosowanie niedozwolonego postanowienia umownego oraz wobec wszystkich konsumentów, którzy zawarli z nim umowę na podstawie wzorca wskazanego w decyzji. Co więcej przedsiębiorcy za stosowanie w regulaminie klauzul abuzywnych grozi administracyjna kara pieniężna w wysokości do 10% obrotu (art. 106 ust. 1 pkt 3a ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów).
Przed 17 kwietnia 2016 r. o niedozwolonym charakterze klauzul umownych decydował Sąd Ochrony Konkurencji
i Konsumentów. Postanowienia umowne uznane prawomocnym wyrokiem tego sądu za niedozwolone wpisywane były do rejestru klauzul niedozwolonych. Sprawy wszczęte po tej dacie prowadzi nie SOKiK, lecz Prezes UOKiK, którego decyzje publikowane są na stronie internetowej urzędu.
Nawiązując do opisanej powyżej zmiany stanu prawnego w zakresie rozszerzenia ? w określonych przypadkach ? uprawnień konsumenckich na przedsiębiorców prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą, wskazać należy, że w tym przypadku Prezes UOKiK nie jest uprawniony do podejmowania działań. Organ ochrony konsumentów rozstrzyga zatem o niedozwolonym charakterze postanowienia wzorca umowy stosowanym wyłącznie
w relacjach z konsumentami w rozumieniu Kodeksu cywilnego. Z kolei przedsiębiorca należący do wyżej wymienionej kategorii będzie mógł domagać się ustalenia przez sąd powszechny, czy dane postanowienie umowne kształtuje jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco narusza jego interesy (tzw. kontrola incydentalna postanowień wzorca umowy).
Zasygnalizować jednak należy, że zastosowanie regulacji klauzul abuzywnych do określonej części umów zawieranych pomiędzy przedsiębiorcami rodzi wiele wątpliwości natury praktycznej. Jedna z nich dotyczy zagadnienia, czy klauzule zakwestionowane przez Prezesa UOKiK lub znajdujące się w rejestrze klauzul niedozwolonych powinny być uznane za abuzywne także wobec przedsiębiorców prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą. Należy zgodzić się z formułowanym w doktrynie stanowiskiem, zgodnie z którym każdy przypadek należy oceniać indywidualnie i nie powinno się stosować w tym zakresie automatyzmu4.
Przykłady klauzul abuzywnych
Poniżej przedstawione zostaną przykłady klauzul niedozwolonych z regulaminów sklepów internetowych, które zostały zakwestionowane w praktyce decyzyjnej Prezesa UOKiK (tj. po 17 kwietnia 2016 r.), wraz ze wskazaniem głównych przyczyn przemawiających za ich sprzecznością z prawem.
? Klauzule dotyczące doręczenia produktu:
?(?) nie ponosi odpowiedzialności za niedostarczenie towaru lub opóźnienie w dostarczeniu zamówionego towaru lub realizacji zamówienia (?), a także gdy dostarczenie towaru jest niemożliwe w szczególności ze względu na brak odpowiedniego dostępu lub drogi do miejsca dostawy?.
(decyzja Prezesa UOKiK
z 30 grudnia 2019 r., RKT-14/2019)
W ocenie Prezesa UOKiK omawiane postanowienie pozwalało przedsiębiorcy na zwolnienie się z odpowiedzialności za niewykonanie umowy (tj. niedostarczenie towaru) oraz za nienależyte wykonanie umowy (tj. opóźnienie
w dostarczeniu towaru), w sytuacji gdy dostarczenie towaru jest niemożliwe. Problem, na który wskazał organ, dotyczył kwestii posłużenia się w treści klauzuli zwrotem ?w szczególności?. Prowadzi to do wniosku, że przedsiębiorca wyłączył swoją odpowiedzialność za wszelkie przypadki (tj. zarówno gdy przyczyny leżą po jego stronie lub za które ponosi odpowiedzialność). Jak wskazał Prezes UOKiK, dostarczenie towaru może okazać się niemożliwe przykładowo z powodu: a) braku dostępności towaru w magazynie, wynikającego z błędu, za który odpowiada przedsiębiorca; b) działania lub zaniechania pracowników przedsiębiorcy (np. błędne zaadresowanie paczki); lub c) podmiotów, którym przedsiębiorca powierza dostarczanie towarów (np. uszkodzenie, zagubienie lub pomylenie przesyłki w trakcie transportu).
W ocenie organu omawiana klauzula pozbawia konsumenta roszczeń wynikających z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez przedsiębiorcę.
?Odpowiedzialność za działania pracownika firmy kurierskiej przy doręczeniu przez niego zamówienia klientowi ponosi firma kurierska?.
(decyzja Prezesa UOKiK
z 30 grudnia 2019 r., RKT-13/2019)
Prezes UOKiK zakwestionował wskazanie jako podmiotu odpowiedzialnego ?firmy kurierskiej? (na której wybór konsument nie ma wpływu). Szeroki zakres takiego zapisu pozwala na jego zastosowanie przykładowo w sytuacji:
a) opóźnienia terminu doręczenia, b) uszkodzenia przesyłki podczas transportu, c) odmowy spisania protokołu szkody przez kuriera lub d) sporu odnośnie do treści takiego protokołu.
Omawiane postanowienie prowadzi do wyłączenia odpowiedzialności przedsiębiorcy za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. W konsekwencji konsument musiałby dochodzić roszczeń z tytułu doręczenia od firmy kurierskiej, co w ocenie organu byłoby dla niego znacznym utrudnieniem i mogłoby prowadzić nawet do rezygnacji z dochodzenia roszczeń.
? Obciążanie niesprecyzowanymi kosztami:
?W przypadku bezpodstawnego uchylania się przez klienta od odbioru przesyłki klient jest zobowiązany zwrócić sklepowi wszelkie koszty, które sklep poniósł w związku z realizacją zamówienia?.
(decyzja Prezesa UOKiK
z 5 kwietnia 2019 r., RŁO-3/2019)
W ocenie organu sprzeczność powyższego postanowienia z dobrymi obyczajami może polegać na odgórnym przesądzaniu przez przedsiębiorcę o odpowiedzialności konsumenta za nieodebranie przesyłki i zobowiązaniu konsumenta do zapłaty z tego tytułu dodatkowych, bliżej nieokreślonych kosztów. Wobec powyższego Prezes UOKiK uznał omawiane postanowienie za klauzulę rażąco naruszającą interesy konsumenta poprzez: a) przerzucenie na konsumenta odpowiedzialności za nieodebranie przesyłki oraz b) posłużenie się sformułowaniem ?wszelkie koszty?, co oznacza po stronie konsumenta brak pewności co do kształtu stosunku prawnego.
? Różnice w wyglądzie produktu:
?Różnice między rzeczywistym wyglądem produktu a jego zdjęciem na stronie internetowej […].pl nie mogą być podstawą reklamacji i zwrotu zakupionego towaru?.
(decyzja Prezesa UOKiK
z 30 grudnia 2019 r., RKT-13/2019)
Z powyższego postanowienia wynika, że przedsiębiorca zastrzegł dla siebie prawo do odmowy uznania reklamacji w przypadku jakichkolwiek różnic w wyglądzie produktu, tj. także tych istotnych i mogących uzasadniać np. zwrot towaru. Jak wskazał Prezes UOKiK, na podstawie Kodeksu cywilnego konsument ma prawo dochodzenia od sprzedawcy roszczeń wynikających z różnic między rzeczywistym wyglądem produktu a jego zdjęciem na stronie internetowej przedsiębiorcy. W konsekwencji uprawnienie to nie może zostać wyłączone ani ograniczone postanowieniami wzorca.
? Zmiana regulaminu:
?[…].pl zastrzega sobie możliwość zmiany regulaminu. Zmiana regulaminu wchodzi w życie w terminie 14 dni od opublikowania na stronie […].pl?.
(decyzja Prezesa UOKiK
z 30 grudnia 2019 r., RKT-13/2019)
Powyższe postanowienie nie wprowadza rozróżnienia na transakcje przyszłe i na transakcje sprzedaży będące w toku, tj. takie, które zostały złożone przez konsumentów przed dokonaniem zmiany regulaminu, ale których realizacja nie została jeszcze zakończona przed dniem wejścia w życie jego zmiany. Pozwala to na jednostronną zmianę warunków umowy przez przedsiębiorcę, na skutek której konsument może zostać pozbawiony wynikających z dotychczasowej treści regulaminu uprawnień lub też mogą na niego zostać nałożone nowe obowiązki.
2 Uzasadnienie do projektu ustawy z 31 lipca 2019 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia obciążeń regulacyjnych (Dz.U. z 2019 r., poz. 1495).
3 Ustawa z 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 1076, 1086).
4 Tak A. Bolecki, Przedsiębiorca konsumentem? Tak, od 1 czerwca 2020 r., [w:] www.codozasady.pl, http://www.codozasady.pl/przedsiebiorca-konsumentem-tak-od-1-czerwca-2020-r/, dostęp: 15 stycznia 2021 r.
