Czym jest grafologia i czy można utożsamiać ją z kryminalistycznymi badaniami pisma? Artykuł omawia faktyczne znaczenie określenia grafologia oraz podział kryminalistycznych badań pismoznawczych. Wskazuje również na to, jak szeroki zakres mają współczesne kryminalistyczne badania pisma i dokumentów.
Badania pismoznawcze są dziedziną naukową, która jest stosunkowo często wykorzystywana w postępowaniach sądowych w celu ustalenia wykonawcy zapisów ręcznych. Najczęściej ich celem jest weryfikacja autentyczności dokumentów zawierających odręczne podpisy. Fakt, że tego typu badania są jedną z dziedzin kryminalistyki, może sugerować, że ekspertyzy takie są przede wszystkim przedmiotem postępowań karnych. Praktyka dowodzi jednak, że również w postępowaniach cywilnych sądy stosunkowo często korzystają z opinii biegłego pismoznawcy. Przypadki takie sprowadzają się zwykle do dopuszczenia dowodu z opinii biegłego z zakresu kryminalistycznych badań pisma i dokumentów, którego celem jest wykonanie ekspertyzy, na podstawie której możliwe będzie wydanie opinii sądowej dotyczącej ustalenia autentyczności zakwestionowanego dokumentu. Najczęściej badanymi dokumentami są testamenty holograficzne, umowy, oświadczenia – zawierające zapisy odręczne, a celem prowadzonych badań jest ustalenie wykonawcy bądź wykonawców składających się na treść takiego dokumentu zapisów ręcznych, podpisów, a tym samym ocena autentyczności badanego dokumentu. Badania prowadzące do tego typu ustaleń są określane kryminalistycznymi badaniami pisma i dokumentów i są często utożsamiane z badaniami grafologicznymi. Faktycznie jednak terminy te nie są tożsame.
Czym jest grafologia?
Termin „grafologia” wywodzi się z języka greckiego (graphein – pisać, logos – słowo, nauka) i oznacza naukę o piśmie. Z tych też powodów określenie grafologia często utożsamiane jest z kryminalistycznymi badaniami pismoznawczymi. Nie jest to jednak to samo.Grafologia sensu stricto jest metodą zajmującą się próbą określenia właściwości psychicznych i osobowościowych piszącego na podstawie jego pisma ręcznego.
Wnioskowanie o cechach psychofizycznych na podstawie cech pisma ma wielu zwolenników. Przykładowo psycholog Zuzanna Górska przeprowadziła badania dotyczące możliwości rozpoznawania poziomu ekstrawersji na podstawie charakterystyk pisma. Wyniki tych badań opublikowane zostały w kwartalniku „Perceptual and Motor Skills”[1].
Według autorki uzyskane wyniki sugerują możliwość szacowania z dość wysoką dokładnością (powyżej 70%) poziomu ekstrawersji na podstawie analizy pisma.
We współczesnej kryminalistyce naukowej grafologia w takim znaczeniu nie jest jednak akceptowana. Wielu jej przedstawicieli jest bardzo sceptycznych do takich badań. Twierdzą przy tym, że dotychczas nie zostały przeprowadzone badania, które by pozwoliły na naukowe ustalenie zgodności cech psychofizycznych z grafizmem pisma[2], a także że badania polegające na próbie ustalenia cech osobowości i cech psychicznych wykonawcy rękopisu nie mają żadnej ogólnej uznanej metodyki badawczej i dlatego w doktrynie kryminalistyki nie są uważane za dziedzinę naukową pozwalającą na uzyskanie wiarygodnych i powtarzalnych wyników badań, są nawet niekiedy określane „niedorzecznymi”[3]. Część środowiska ekspertów kryminalistycznych badań pisma i dokumentów prezentuje jeszcze bardziej skrajne stanowisko, a utożsamianie terminów grafologia z kryminalistycznymi badaniami pisma wywołuje nawet irytację. Na pytanie: jaka jest różnica pomiędzy kryminalistycznymi badaniami pisma a grafologią – odpowiadają: taka, jak pomiędzy astronomią a astrologią!
Klasyczne badania dokumentów
Z kryminalistycznego punktu widzenia współczesne badania pisma ręcznego sprowadzają się do badań identyfikacyjnych. Celem badań tego typu jest więc próba wskazania (bądź wykluczenia) wykonawcy konkretnego zapisu ręcznego. Wyniki tak prowadzonych badań w praktyce sprowadzają się najczęściej (chociaż nie zawsze) do ustalenia autentyczności podpisów ręcznych, a tym samym potwierdzenia bądź zaprzeczenia autentyczności badanego dokumentu i w kryminalistyce określane są mianem „klasycznych badań pisma”. Są badaniami komparatystycznymi, a ich podstawą jest założenie, że tzw. charakter pisma każdej osoby potrafiącej pisać jest kwestią unikalną, a rękopisy zawierają szereg dystynktywnych cech indywidualizujących, pozwalających na ustalenie i prześledzenie utrwalonych w toku nauki pisania nawyków grafomotorycznych określanych mianem grafizmu pisma.
Klasyczne badania pisma opierają się na najbardziej kompleksowej metodzie analizy rękopisów, zwanej metodą graficzno-porównawczą, która z założenia sprowadza się do oceny grafizmu pisma ręcznego poprzez analizę kilku grup cech, tj.:
- syntetycznych (ogólnych);
- motorycznych;
- topograficzno-geometrycznych;
- mierzalnych;
- konstrukcyjnych (fot. nr 1).
W określonych przypadkach analizie poddawana jest również grupa cech językowo-treściowych. Badania takie przeprowadza się zwykle w przypadku analizy dokumentów anonimowych zawierających dłuższe wypowiedzi pisemne. Co do zasady nie stosuje się ich (z oczywistych powodów) do badania podpisów.
Opisana powyżej metodologia badawcza oparta jest na klasyfikacji przedstawionej przez Annę Koziczak[4] (w ramach Jesiennej Szkoły Empirycznych Badań Pisma Ręcznego działającej przy Instytucie Ekspertyz Sądowych w Krakowie). Klasyfikacja ta wykorzystywana jest przez polskie ośrodki akademickie, policyjne laboratoria – w tym Centralne Laboratorium Kryminalistyczne Policji, oraz wielu biegłych sądowych. Metoda ta jest również rekomendowana przez odpowiednią grupę roboczą Europejskiej Sieci Instytutów Nauk Sądowych (ENFSI) i uważana jest w kryminalistyce za najpełniejszą i najbardziej przydatną.
Techniczne badania dokumentów
Inną grupą badań kryminalistycznych określanych również w rozumieniu potocznym badaniami grafologicznymi są tzw. techniczne badania dokumentów.
Celem tej grupy analiz może być:
- weryfikacja autentyczności dokumentów publicznych (fot. 2);
- ocena, czy badany dokument wykazuje ślady ingerencji (przeróbek i innych modyfikacji mogących mieć wpływ na jego autentyczność);
- ustalenie metod wykorzystanych do wytworzenia konkretnego dokumentu.
Pomimo że ten rodzaj badań stanowi ich oddzielną grupę, to niejednokrotnie nie jest możliwe sztywne oddzielenie badań technicznych od badań klasycznych. Kryminalistyczne badania dokumentów zawierających zapisy ręczne każdorazowo wymagają bowiem ustalenia, czy badane realizacje rękopiśmienne mają charakter pierwopisów, tj. czy zostały sporządzone jednym z dostępnych środków pisarskich (np. czy zostały wykonane długopisem, żelopisem, cienkopisem itp.), czy też mają charakter wtórny i stanowią np. przedruk z innego dokumentu. Specyfika badań klasycznych wymaga również dokonania weryfikacji ocenianych kreacji graficznych pod kątem występowania w ich obrębie elementów, które mogą wskazywać na możliwość dokonywania ingerencji związanych ze zmianą ich pierwotnej formy – np. poprzez usuwanie ich części, dopisywanie, przerabianie itp.
W kolejnym artykule opisane zostaną przykłady ilustrujące wpływ wykorzystania specjalistycznego instrumentarium badawczego na wyniki ekspertyz pismoznawczych oraz przykłady spraw sądowych, w których te ekspertyzy odegrały kluczową rolę.
[1] Z. Górska, A. Janicki, Recognition of extraversion level based on handwriting and support vector machines, „Perceptual and Motor Skills” 2012.
[2] C. Grzeszyk, M. Czerwiński, Grafologia a badania pismoznawcze, [w:] Kryminalistyczne badania pismoznawcze,red. C. Grzeszyk, Warszawa 2006, s. 574.
[3] T. Tomaszewski, Psychografolog prawdę ci powie. Z praktyki eksperta dokumentów, „Człowiek i Dokumenty” 2021, nr 61, s. 65.
[4] A. Koziczak, Metody pomiarowe w badaniach pismoznawczych, Instytut Ekspertyz Sądowych, Kraków 1997.
