Postępowanie odwoławcze – pułapki procedury cywilnej. Część 4

Ustawodawca w 2019 r. rozpoczął największą od lat reformę procedury cywilnej. Została ona zapoczątkowana ustawą z dnia 4 marca 2019 r.¹, jednak już po krótkim czasie obowiązywania nowelizacji ujawniły się istotne problemy
dotyczące stosowania nowych przepisów.

W celu naprawienia istniejących błędów Sejm 9 marca 2023 r. uchwalił zmiany w Kodeksie postępowania cywilnego i innych ustawach. Ustawa w całości weszła w życie od dnia 1 lipca 2023 r. Ale już 7 lipca 2023 r. Sejm uchwalił kolejną zmianę k.p.c. Zmiana była konieczna z uwagi na koniec obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego i wygaśnięcie przepisów regulujących postępowanie cywilne w czasie pandemii. Wprowadziła do k.p.c. na stałe rozprawy zdalne, znacznie modyfikując dotychczasowy sposób ich prowadzenia, jak również regulacje dotyczące doręczeń elektronicznych pism sądowych przez Portal Informacyjny. Dodatkowo w zakresie postępowań odwoławczych wprowadzono zmiany dotyczące zakresu zażaleń pionowych i poziomych, toku postępowania odwoławczego, jak również składów orzekających w drugiej instancji.

Artykuł stanowi próbę identyfikacji praktycznych problemów występujących w toku postępowań odwoławczych, które w nowej formule niosą ze sobą szereg niejasności i pułapek procesowych. Identyfikacja potencjalnych problemów pozwoli na prawidłowe przeprowadzenie postępowań odwoławczych.

Orzeczenie i jego doręczenie

Aby przeanalizować postępowania odwoławcze, zacząć należy od sposobu wydania przez sąd orzeczenia i jego doręczenia pełnomocnikowi. Orzeczenia te wydane na posiedzeniu niejawnym doręcza się stronie lub pełnomocnikowi. Orzeczenia wydane na posiedzeniu niejawnym radcy prawnemu dokonywane są co do zasady przez publikację w Portalu Informacyjnym.

Problem pojawia się jednak przy doręczeniu postanowienia wydanego na posiedzeniu niejawnym (co obecnie na podstawie art. 148 § 3 k.p.c. jest regułą). Warunkiem zaskarżenia postanowienia jest złożenie wniosku o jego uzasadnienie. W przypadku postanowień zaskarżalnych sąd sporządza uzasadnienie co do zasady tylko na żądanie strony zgłoszone w terminie tygodnia od dnia doręczenia postanowienia. Postanowienie z uzasadnieniem doręcza się tylko tej stronie, która zażądała sporządzenia uzasadnienia i doręczenia postanowienia z uzasadnieniem. Postanowienie niezaskarżalne sąd doręcza bez uzasadnienia i motywów – w takim wypadku strona nie ma możliwości skutecznego złożenia wniosku o jego uzasadnienie (art. 357 § 2¹ k.p.c.).

W przypadku postanowień zaskarżalnych możemy mieć do czynienia z pięcioma sytuacjami:

• po pierwsze sąd doręcza postanowienie zaskarżalne bez uzasadnienia i motywów – w takim wypadku strona, aby zaskarżyć postanowienie, musi złożyć wniosek o doręczenie postanowienia wraz z uzasadnieniem;
• po drugie sąd, wydając postanowienie, w wypadkach przewidzianych w k.p.c. sporządza uzasadnienie z urzędu. W takim wypadku zgodnie z nowym brzmieniem art. 357 § 22 k.p.c. postanowienie to doręcza się z urzędu z uzasadnieniem. Wtedy strona nie musi składać wniosku o uzasadnienie ani wnosić opłaty w wysokości 30 zł, a termin do złożenia zażalenia biegnie od doręczenia postanowienia wraz z uzasadnieniem;
• po trzecie zgodnie z art. 357 § 2³ k.p.c. podlegające zaskarżeniu postanowienie wydane na posiedzeniu niejawnym sąd może z urzędu uzasadnić, jeżeli pozwoli to na usprawnienie postępowania lub jeżeli postanowienie dotyczy przyznania zwrotu kosztów osobie niebędącej stroną. Postanowienie z uzasadnieniem doręcza się wszystkim stronom lub osobom, których to postanowienie dotyczy. W takim wypadku strona nie musi składać wniosku o uzasadnienie ani wnosić opłaty w wysokości 30 zł, a termin do złożenia zażalenia biegnie od doręczenia postanowienia wraz z uzasadnieniem;
• po czwarte zgodnie z art. 357 § 5 k.p.c., wydając postanowienie, nawet niepodlegające zaskarżeniu, sąd może przy nim zwięźle podać zasadnicze motywy rozstrzygnięcia, jeżeli, mając na względzie okoliczności sprawy, uzna, że pozwoli to na usprawnienie postępowania. Wskazanie zasadniczych powodów rozstrzygnięcia następuje w sposób odróżniający je od uzasadnienia postanowienia. W takim wypadku strona, aby zaskarżyć postanowienie, musi złożyć wniosek o jego uzasadnienie i wnieść opłatę w wysokości 30 zł, a termin do złożenia zażalenia biegnie od doręczenia postanowienia wraz z uzasadnieniem sporządzonym na wniosek strony;
• po piąte sąd przy wydaniu postanowienia podlegającego zaskarżeniu na podstawie art. 357 § 6 k.p.c. może wedle swego uznania, opartego na ocenie okoliczności sprawy, postanowić o odstąpieniu od jego uzasadnienia, jeżeli w całości uwzględnia zawarty w piśmie procesowym wniosek strony i podziela wywody strony na jego poparcie. W postanowieniu należy powołać to pismo, które w istocie zastępuje uzasadnienie postanowienia sądu. W przypadku odstąpienia od uzasadnienia przy jego wydaniu nie pobiera się opłaty od uzasadnienia. A termin do złożenia zażalenia biegnie od doręczenia postanowienia lub doręczenia pisma strony w zależności od tego, która data jest późniejsza.

Należy zwrócić uwagę na następującą pułapkę procesową: przy doręczeniu pełnomocnikowi postanowienia z uzasadnieniem pojawia się niebezpieczeństwo, że pełnomocnik złoży wniosek o uzasadnienie postanowienia zbyt szybko lub zbyt późno, co może skutkować odrzuceniem wniosku o sporządzenie i doręczenie postanowienia z uzasadnieniem. Może też dojść do sytuacji, że pełnomocnik spóźni się ze złożeniem zażalenia, co skutkować będzie jego odrzuceniem.

W tym zakresie należy pamiętać, że sąd co do zasady doręcza pełnomocnikowi postanowienie przez publikację w Portalu Informacyjnym przez umieszczenie postanowienia w zakładce „moje doręczenia”. Jeżeli pełnomocnik zapozna się z treścią postanowienia w aktach lub w innym miejscu portalu (np. w zakładce „dokumenty”), to nie dochodzi do skutecznego doręczenia orzeczenia. Skuteczne doręczenie postanowienia następuje dopiero poprzez jego odebranie w zakładce „moje doręczenia” lub po upływie 14 dni od publikacji w portalu. Jeżeli pełnomocnik złoży wniosek o uzasadnienie postanowienia przed jego skutecznym doręczeniem, to wniosek taki zostanie odrzucony jako przedwczesny.

Tu pojawia się kolejna pułapka. Jeżeli pełnomocnik nie zapozna się dokładnie z nowymi zasadami doręczania postanowień, zastosuje się do nieaktualnej już uchwały Sądu Najwyższego z dnia 20 sierpnia 2021 r.[1], i pomimo doręczenia postanowienia z uzasadnieniem sporządzonym przez sąd z urzędu złoży wniosek o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia, to sąd wniosek taki odrzuci jako niedopuszczalny z uwagi na art. 357 § 2⁴ k.p.c. W tym czasie upłynie siedmiodniowy termin do złożenia zażalenia na postanowienie. Stronie pozostanie jedynie wniosek o przywrócenie terminu do złożenia zażalenia, jednak jego skuteczność w mojej ocenie jest wątpliwa.

Opłaty za wnioski o uzasadnienie

Zmianie uległy opłaty za wnioski o uzasadnienie. Zgodnie z art. 25b ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (u.k.s.c.) opłatę stałą w kwocie 100 zł pobiera się od wniosku o doręczenie wyroku albo postanowienia co do istoty sprawy z uzasadnieniem zgłoszonego w terminie tygodnia od dnia ogłoszenia albo doręczenia tego orzeczenia. Opłatę stałą w kwocie 30 zł pobiera się od wniosku o doręczenie postanowienia, innego niż rozstrzygającego co do istoty sprawy lub zarządzenia z uzasadnieniem zgłoszonego w terminie tygodnia od dnia ogłoszenia albo doręczenia tego orzeczenia albo zarządzenia.

Należy także pamiętać, że w przypadku wniosku o uzasadnienie postanowienia o kosztach zawartego w wyroku opłata wynosi 30 zł. Jeżeli jednak zostanie złożony wniosek o uzasadnienie jedynie orzeczenia o kosztach, to strona ma możliwość złożenia zażalenia tylko na koszty, lecz pozbawiona jest możliwości zaskarżenia innych rozstrzygnięć zawartych w wyroku. Zażalenie na orzeczenie o kosztach należy wnieść w terminie siedmiu dni od doręczenia wyroku wraz z uzasadnieniem punktu zawierającego rozstrzygnięcie o kosztach, a nie w terminie dwutygodniowym jak apelację. 

Zażalenie

Nowelizacje k.p.c. z dnia 9 marca 2023 r. i dnia 7 lipca 2023 r. dokonały istotnych zmian w postępowaniu zażaleniowym tak w zakresie katalogów zażaleń dewolutywnych (pionowych) i niedewolutywnych (poziomych) do innego składu tego samego sądu, jak i postępowania wywołanego wniesieniem zażalenia.

W zakresie katalogu zażaleń dewolutywnych (pionowych) w art. 394 § 1 k.p.c. dodano pkt 5¹ – zażalenie na postanowienie o sprostowaniu lub wykładni albo ich odmowę. Jednak największe zmiany dotyczą zażalenia na postanowienie dotyczące zabezpieczenia. Do dnia 1 lipca 2023 r. zażalenie do innego składu sądu służyło jedynie na postanowienie sądu pierwszej instancji w przedmiocie zabezpieczenia. Postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia wydane przez sąd drugiej instancji było niezaskarżalne. Nowelizacja z dnia 9 marca 2023 r. zmieniła regulacje dotyczące zażaleń na postanowienia o zabezpieczeniu. W myśl art. 741 § 1 k.p.c. na postanowienie sądu pierwszej instancji w przedmiocie zabezpieczenia przysługuje zażalenie. Zażalenie przysługuje także na postanowienie sądu drugiej instancji o udzieleniu zabezpieczenia, z wyjątkiem postanowienia wydanego w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji. Przepis ten z niezrozumiałych powodów inaczej reguluje zakres zażalenia w zależności od tego, czy postanowienie wydane jest w toku postępowania pierwszo- czy też drugoinstancyjnego. W pierwszej instancji zażalenie przysługuje na postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia, czyli zarówno na postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia, jak i postanowienie o oddaleniu wniosku o zabezpieczenie. Natomiast w drugiej instancji zażalenie przysługuje jedynie na postanowienie o zabezpieczeniu, postanowienie o oddaleniu lub odrzuceniu wniosku o zabezpieczenie jest natomiast niezaskarżalne. Jest to niezrozumiałe rozróżnienie z niczego niewynikające.

W przypadku postanowienia w przedmiocie zabezpieczenia wydanego przez sąd pierwszej instancji i na postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia wydanego przez sąd drugiej instancji służy na nie zażalenie. Zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji rozpoznaje sąd drugiej instancji. Na postanowienie sądu drugiej instancji przysługuje zażalenie do innego składu tego sądu.

Prócz katalogu zaskarżalnych postanowień zmianie uległ sposób ich rozpoznania. Zażalenie pionowe rozpoznawane jest dwuetapowo, zgodnie z art. 395 § 1 k.p.c. w przypadku wniesienia zażalenia sąd pierwszej instancji niezwłocznie przedstawia je wraz z aktami sądowi właściwemu do jego rozpoznania, chyba że zażalenie jest spóźnione lub z mocy prawa niedopuszczalne. W takim przypadku sąd, który wydał zaskarżone postanowienie, odrzuca zażalenie w składzie jednego sędziego. Po otrzymaniu zażalenia sąd drugiej instancji bada, czy zażalenie jest opłacone i czy nie zawiera braków formalnych. W przypadku istnienia braków fiskalnych lub formalnych sąd wzywa do ich uzupełnienia i w przypadku nieuzupełnienia zażalenie odrzuca postanowieniem. Sąd pierwszej i drugiej instancji odrzuca zażalenie w składzie jednoosobowym, w składzie jednoosobowym sąd drugiej instancji rozpoznaje zażalenie merytorycznie.  

W zakresie katalogu zażaleń niedewolutywnych (poziomych) dokonano kilku zmian o charakterze doprecyzowującym. Zgodnie z art. 394^1a pkt 1 k.p.c. zażalenie do innego składu sądu pierwszej instancji przysługuje na odmowę zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia oraz odmowę ustanowienia adwokata lub radcy prawnego lub ich odwołanie; natomiast zgodnie z art. 394^1a pkt 9 zażalenie takie przysługuje również na zarządzenie i postanowienie, którego przedmiotem są zwrot zaliczki, zwrot kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu oraz wynagrodzenie biegłego, mediatora, kuratora ustanowionego dla strony w danej sprawie i należności świadka, a także koszty przyznane w nakazie zapłaty, jeżeli nie wniesiono środka zaskarżenia od nakazu. Jak już wcześniej wspomniano, postanowienie o sprostowaniu lub wykładni orzeczenia albo ich odmowie przysługuje do sądu wyższej instancji.

Także przy zażaleniach niedewolutywnych (poziomych) zmianie uległ sposób ich rozpoznania. Zażalenie poziome rozpoznawane jest dwuetapowo, zgodnie z art. 394^1a § 1¹ k.p.c. w pierwszym etapie sąd, który wydał zaskarżone postanowienie, odrzuca w składzie jednego sędziego zażalenie spóźnione, nieopłacone lub z innych przyczyn niedopuszczalne, jak również zażalenie, którego braków strona nie usunęła w wyznaczonym terminie. W drugim etapie po uzupełnieniu braków zażalenie jest przekazywane do rozpoznania przez inny skład tego samego sądu. Sąd merytorycznie rozpoznaje zażalenie w składzie trzyosobowym. 

Największe zmiany sprowadzono w katalogu zażaleń niedewolutywnych wydanych w toku postępowania odwoławczego. Zgodnie z art. 394² k.p.c. do innego składu sądu odwoławczego zażalenie przysługuje dodatkowo na: postanowienie o odrzuceniu skargi o wznowienie postępowania, postanowienie o umorzeniu postępowania wywołanego wniesieniem apelacji (§ 1), postanowienie o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia oraz odmowie ustanowienia adwokata lub radcy prawnego lub ich odwołanie (§ 1¹ pkt 1), postanowienie o wynagrodzeniu biegłego, mediatora i należności świadka (§ 1¹ pkt 5¹) oraz postanowienie o odmowie uzasadnienia orzeczenia oraz jego doręczenia (§ 1¹ pkt 5¹).

Rozpoznanie zażalenia poziomego w postępowaniu odwoławczym odbywa się analogicznie jak w postępowaniu pierwszoinstancyjnym. Jeżeli zażalenie jest spóźnione, nieopłacone lub z innych przyczyn niedopuszczalne albo jego braków strona nie usunęła w wyznaczonym terminie, sąd odrzuca je w składzie jednego sędziego. Na postanowienie przysługuje zażalenie do innego składu sądu drugiej instancji. Sąd rozpoznaje zażalenie w składzie trzech sędziów.

Apelacja

W postępowaniu apelacyjnym najważniejsze zmiany dotyczą składu rozpoznającego apelację. Ustawa z dnia 7 lipca 2023 r.
znowelizowała art. 367¹ § 1 k.p.c., zgodnie z którym sąd rozpoznaje sprawę w składzie jednego sędziego z wyjątkiem spraw:

l          o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu zaskarżenia choćby jednej z wniesionych apelacji przekracza milion złotych;

l          rozpoznawanych w pierwszej instancji przez sąd okręgowy jako właściwy rzeczowo, z uwzględnieniem pkt 1;

l          rozpoznawanych w pierwszej instancji w składzie trzech sędziów na podstawie art. 47 § 4 – które podlegają rozpoznaniu w składzie trzech sędziów.

Należy jednak pamiętać, że jeżeli na podstawie przepisów dotychczasowych do rozpoznania sprawy wyznaczono skład trzech sędziów, dalsze jej prowadzenie przejmuje sędzia wyznaczony jako sprawozdawca. Czynności dokonane przez sąd w składzie zgodnym z przepisami dotychczasowymi pozostają w mocy.

W postępowaniu apelacyjnym istnieje jednak niebezpieczeństwo spóźnionego złożenia apelacji. Zgodnie z art. 369 § 1¹ k.p.c. w przypadku przedłużenia terminu do sporządzenia pisemnego uzasadnienia wyroku termin do wniesienia apelacji wynosi trzy tygodnie. O terminie tym sąd zawiadamia stronę, doręczając jej wyrok z uzasadnieniem. Jeżeli w zawiadomieniu termin ten wskazano błędnie, a strona się do niego zastosowała, apelację uważa się za wniesioną w terminie. Należy tutaj jednak podkreślić, że jedynie wydanie przez prezesa sądu okręgowego oficjalnego zarządzenia przedłuża o tydzień termin do złożenia apelacji. Jeżeli sąd sporządza uzasadnienie z przekroczeniem terminu ustawowego, lecz bez zarządzenia prezesa sądu okręgowego, to strona nie ma przedłużonego do trzech tygodni terminu na złożenie apelacji. 

Reasumując, należy pamiętać, że:

l          w przypadku doręczenia pełnomocnikowi postanowienia z uzasadnieniem (art. 357 § 2² k.p.c., art. 357 § 2³ k.p.c.) lub odstąpienia od sporządzenia uzasadnienia (art. 357 § 6 k.p.c.) termin do wniesienia zażalenia biegnie od doręczenia;

l          w przypadku doręczenia postanowienia bez uzasadnienia lub postanowienia jedynie z motywami, aby wnieść zażalenie, należy złożyć wniosek o doręczenie postanowienia wraz z uzasadnieniem, złożenie wniosku o uzasadnienie jest warunkiem sine qua non złożenia zażalenia postanowienia;

l          apelacje co do zasady rozpoznaje sąd w składzie jednoosobowym, jedynie w przypadku gdy wartość przedmiotu zaskarżenia choćby jednej ze złożonych apelacji przekracza milion złotych, apelacja rozpoznawana jest w składzie trzyosobowym; l               trzytygodniowy termin na złożenie apelacji obowiązuje jedynie w przypadku wydania przez prezesa sądu okręgowego zarządzenia o wydłużeniu terminu do sporządzenia uzasadnienia przez sąd.

---

[1] Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 sierpnia 2021 r. (III CZP 59/20): „Zażalenie wniesione w terminie tygodniowym od dnia doręczenia odpisu postanowienia z uzasadnieniem, mimo niezgłoszenia wniosku, o którym mowa w art. 357 § 2(1) k.p.c., podlega odrzuceniu jako niedopuszczalne”.