Modelową zasadą sprawnego prowadzenia procesu cywilnego powinno być złożenie tylko dwóch pism procesowych – pozwu i odpowiedzi na pozew.
Jednak jest to ujęcie idealistyczne, które w praktyce występuje rzadko. Skomplikowany lub rozwojowy charakter sprawy może powodować konieczność zmiany, rozwinięcia albo uzupełnienia przez strony stanowisk procesowych. Niniejszy artykuł podpowiada, na co szczególnie muszą uważać pełnomocnicy.
Zmiana Kodeksu postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.) z 2019 r. akcentowała przyspieszenie postępowania poprzez zaostrzenie reguł koncentracji materiału dowodowego, szczególnie poprzez nowe regulacje dotyczące składania pism procesowych i nowych zasad prekluzji dowodowej. Zmiana ta spowodowała, że pełnomocnicy procesowi muszą pilnować terminów, bo opóźnione złożenie pisma może spowodować zwrot pisma lub negatywne konsekwencje dowodowe.
Zobowiązanie strony do złożenia pisma przygotowawczego
K.p.c. w art. 2053 § 1 stanowi, że w uzasadnionych przypadkach, w szczególności w sprawach zawiłych lub obrachunkowych, przewodniczący może zarządzić wymianę przez strony pism przygotowawczych, oznaczając porządek składania pism, terminy, w których pisma należy złożyć, i okoliczności, które mają być wyjaśnione. Przewodniczący zatem może zarządzić wymianę przez strony pism przygotowawczych, zaś składanie dalszych (poza pozwem i odpowiedzią na pozew) pism jest uzależnione od zarządzenia przewodniczącego. Podobna regulacja dotyczy pism przygotowawczych zawierających wnioski dowodowe i związanej z nimi prekluzji dowodowej. Zgodnie bowiem z art. 2053 § 2 k.p.c. przewodniczący może zobowiązać stronę, by w piśmie przygotowawczym podała wszystkie twierdzenia i dowody istotne dla rozstrzygnięcia sprawy pod rygorem utraty prawa do ich powoływania w toku dalszego postępowania. W takim przypadku twierdzenia i dowody zgłoszone z naruszeniem tego obowiązku podlegają pominięciu, chyba że strona uprawdopodobni, iż ich powołanie w piśmie przygotowawczym nie było możliwe albo że potrzeba ich powołania wynikła później.
Przepisy te stanowią istotne ograniczenie swobodnego działania stron w procesie i limitują zarówno możliwość, jak i liczbę składanych przez strony pism. Skutkiem złożenia pisma przygotowawczego bez zarządzenia zgodnie z art. 2053 § 5 k.p.c. jest zwrot pisma. Przepis jest kategoryczny w swoim brzmieniu. Podstawą zwrotu pisma jest nie tylko brak zarządzenia, ale również niedochowanie przez stronę zakreślonego terminu jego złożenia. Należy jednak pamiętać, że termin ten ma charakter terminu sądowego, co oznacza, że przewodniczący może go przedłużyć na wniosek zgłoszony przez stronę przed jego upływem (art. 166 k.p.c.). W przypadku przekroczenia termin ten może zostać przywrócony (art. 168 k.p.c.). Jeżeli jednak przewodniczący zarządzi zwrot pisma przygotowawczego, to nie wywołuje ono żadnych skutków procesowych.
Artykuł 2053 § 5 k.p.c. jest bardziej rygorystyczny w swojej treści w porównaniu z uchylonym art. 207 § 3 k.p.c. i zawęża możliwości działania pełnomocnika w procesie. Dawna regulacja art. 207 § 3 k.p.c. umożliwiała pełnomocnikowi złożenie do sądu wniosku o zezwolenie na przyjęcie pisma przygotowawczego, a także złożenie pisma obejmującego wyłącznie wniosek o przeprowadzenie dowodu. Ponadto art. 207 § 5 k.p.c. umożliwiał pełnomocnikowi złożenie pisma zawierającego spóźnione twierdzenia i dowody w przypadku występowania innych wyjątkowych okoliczności albo braku zwłoki w rozpoznaniu sprawy. Były to swoiste „wentyle bezpieczeństwa” umożliwiające złożenie pism mimo braku zobowiązania. W obecnej procedurze zabrakło tego rozwiązania. Czy zatem pełnomocnik strony jest pozbawiony możliwości działania? Praktyka jest niejednolita i w niektórych przypadkach rozmija się z rygorystycznym brzemieniem art. 2053 § 5 k.p.c. Co zatem może uczynić pełnomocnik, by złożyć pismo przygotowawcze i uniknąć jego zwrotu. Po pierwsze może zwrócić się do przewodniczącego o wydanie zarządzenia o zakreśleniu terminu na złożenie pisma, po drugie złożyć wniosek o wyrażenie przez sąd zgody na złożenie pisma przygotowawczego (nawet Sąd Najwyższy wydaje postanowienia o zezwoleniu na złożenie pisma procesowego)[1] i po trzecie może złożyć pismo bez dodatkowych czynności, licząc, że przewodniczący nie zarządzi jego zwrotu. Wszystkie te rozwiązania są ułomne i pozostają w sprzeczności z art. 2053 § 5 k.p.c., dlatego też de lege ferenda należy postulować powrót do możliwości złożenia pisma przygotowawczego wraz z wnioskiem o zezwolenie na jego złożenie.
Szczególnym przypadkiem pisma procesowego jest pismo zawierające wnioski dowodowe. Niestety art. 2053 § 5 k.p.c. w przeciwieństwie do uchylonego art. 207 § 5 k.p.c. nie nakazuje sądowi innego traktowania pisma zawierającego wnioski dowodowe, co w konsekwencji może prowadzić do sytuacji, że złożone przez pełnomocnika pismo z wnioskami dowodowymi i uprawdopodobnieniem, że potrzeba powołania nowych wniosków dowodowych zaistniała na obecnym etapie postępowania, zostanie zwrócone. Może to doprowadzić do ograniczenia stronie możliwości obrony jej praw. W takiej sytuacji pełnomocnik może zastosować jedną z trzech podanych powyżej możliwości, a jeżeli działanie takie nie będzie skuteczne i przewodniczący pismo takie zwróci na podstawie art. 2053
§ 5 k.p.c., pełnomocnikowi pozostaje ostatnia możliwość, czyli zgłoszenie wniosków dowodowych ustnie do protokołu (o ile sprawa nie zostanie skierowana do rozpoznania na posiedzeniu niejawnym w trybie art. 1481 § 1 k.p.c.).
Prekluzja dowodowa
Prekluzja dowodowa to nic innego jak ograniczenia możliwości złożenia dowodów w sprawie na skutek zbyt późnego działania strony. Skutkiem zaniechania złożenia wniosków dowodowych w odpowiednim czasie jest ich pominięcie przez sąd, co prowadzi często do przegranej w procesie. Prekluzja dowodowa kształtowana jest w zależności od rodzaju postępowania i inaczej wygląda w ogólnym postępowaniu cywilnym, a inaczej w postępowaniu w sprawach gospodarczych. Prekluzja dowodowa nie ma charakteru bezwzględnego, bowiem strona składająca wnioski dowodowe po upływie terminu prekluzyjnego może wykazać, że ich wcześniejsze powołanie w piśmie przygotowawczym nie było możliwe albo że potrzeba powołania wynikła później. Okoliczność ta podlega badaniu sądu.
W ogólnym postępowaniu cywilnym można wyróżnić trzy poziomy prekluzji dowodowej. Pierwszy poziom oznacza brak jakichkolwiek ograniczeń czasowych. Jeżeli przewodniczący nie wyznaczy posiedzenia przygotowawczego ani nie zobowiąże stron do złożenia w trybie art. 2053 § 2 k.p.c. pisma zawierającego twierdzenia i wnioski dowodowe, to wnioski takie można składać aż do zamknięcia rozprawy. W takim przypadku złożenie na późniejszym etapie procesu wniosków dowodowych nie powinno skutkować ich pominięciem z powodu prekluzji, chyba że są to wnioski zmierzające jedynie do przedłużenia postępowania. Drugi poziom prekluzji istnieje, gdy przewodniczący wyznaczy posiedzenie przygotowawcze. W takim wypadku momentem granicznym dla złożenia wszystkich wniosków dowodowych jest wydanie postanowienia o zatwierdzeniu planu rozprawy, które co do zasady powinno zawierać rozstrzygnięcie dotyczące wniosków dowodowych. Późniejsze zgłoszenie wniosków dowodowych może powodować ich pominięcie, z tym zastrzeżeniem, że wydanie przez przewodniczącego zarządzenia w trybie art. 2053 § 2 k.p.c. przed posiedzeniem przygotowawczym skutkuje tym, że późniejsze wyznaczenie posiedzenia przygotowawczego nie otwiera stronie terminu do zgłaszania nowych twierdzeń i dowodów. Trzeci poziom prekluzji wyznacza cytowany już art. 2053 § 2 k.p.c. Zobowiązanie do złożenia pisma przygotowawczego zawierającego wszystkie twierdzenia i dowody istotne dla rozstrzygnięcia powoduje, że twierdzenia i wnioski dowodowe złożone później podlegają pominięciu na podstawie art. 2352 § 1 pkt 1 k.p.c., nawet jeżeli wyznaczone zostanie posiedzenie przygotowawcze.
Prekluzja dowodowa w postępowaniu w sprawach gospodarczych jest bardziej rygorystyczna niż w przepisach ogólnych. Zgodnie bowiem z art. 4585 § 1 k.p.c. powód jest obowiązany powołać wszystkie twierdzenia i dowody w pozwie, a pozwany – w odpowiedzi na pozew. Jeżeli strona reprezentowana jest przez profesjonalnego pełnomocnika, to prekluzja dowodowa działa niejako automatycznie bez wzywania pełnomocnika do złożenia pisma przygotowawczego zawierającego wszystkie twierdzenia i dowody. Natomiast w przypadku strony działającej w procesie bez profesjonalnego pełnomocnika należy ją pouczyć o obowiązku zgłoszenia wszelkich twierdzeń i dowodów oraz zakreślić termin na ich złożenie. Owo zakreślenie stronie terminu zastępuje w postępowaniu w sprawach gospodarczych ogólny przepis art. 2053 § 2 k.p.c.
Artykuł 4585 k.p.c. w postępowaniu w sprawach gospodarczych stanowi lex specialis w stosunku do ogólnego art. 2053 § 2 k.p.c., zatem nie można przyjąć, że strony mogą zawsze przytaczać nowe twierdzenia i dowody aż do zatwierdzenia planu rozprawy (art. 20512 § 1 k.p.c.), a jeżeli w sprawie gospodarczej nie wyznaczono posiedzenia przygotowawczego, to aż do zamknięcia rozprawy (art. 20512 § 2 k.p.c.). Z uwagi na treść art. 4585 k.p.c. obowiązek przytoczenia wszystkich faktów i dowodów wynika z ustawy i nie jest uzależniony od zarządzenia przewodniczącego wydanego na podstawie art. 2053 § 2 k.p.c.[2] Wobec tego zgłoszenie dopiero w toku postępowania nowych twierdzeń i dowodów jest spóźnione i skutkować może pominięciem wniosków dowodowych jako sprekludowanych na podstawie art. 4585 § 4 k.p.c. Możliwość zgłoszenia ewentualnych nowych faktów i dowodów uzależniona jest od uprawdopodobnienia, że ich powołanie nie było możliwe albo że potrzeba ich powołania wynikła później. Należy jednak pamiętać, że w takim przypadku dalsze twierdzenia i dowody na ich poparcie powinny być powołane w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym ich powołanie stało się możliwe lub wynikła potrzeba ich powołania. Późniejsze ich powołanie powoduje definitywne ich pominięcie.
Prekluzja dowodowa jest ważnym elementem sprawności postępowania cywilnego. Pełnomocnik procesowy musi dochować reguł prekluzji, w przeciwnym bowiem wypadku sąd wnioski dowodowe pominie, a strona może przegrać proces, nawet jeżeli obiektywnie ma w sporze sądowym rację.
[1] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 września 2022 r., II PSK 106/22, i z dnia 13 września 2022 r., II USK 98/22 (Legalis).
[2]Wyrok SA w Krakowie z dnia 24 maja 2022 r., I AGa 360/20 (Legalis).
