Wdrożenie protokołu elektronicznego, a przede wszystkim wyposażenie sal sądowych w odpowiednią infrastrukturę techniczną, zainicjowało dyskusję na temat dopuszczenia do polskiego porządku prawnego prowadzenia posiedzenia z możliwością udziału zdalnego. W dobie pandemii jest to praktyczne rozwiązanie.
Stało się to bezpośrednim impulsem do prowadzenia dalszych prac legislacyjnych, których celem było zwiększenie wykorzystania nowoczesnych środków komunikacji elektronicznej w postępowaniu sądowym. Prace te zaowocowały pojawieniem się tzw. rozprawy odmiejscowionej, czyli posiedzenia jawnego, odbywającego się za pomocą urządzeń technicznych umożliwiających jego przeprowadzenie na odległość. W warstwie technologicznej sale rozpraw były już od lat przygotowane do przeprowadzenia posiedzenia przy wykorzystaniu modułu wideokonferencji. Zostały one wyposażone, ze środków unijnych w ramach dwóch programów: POiG[1] oraz POPC[2], w sprzęt niezbędny do nagrywania protokołu elektronicznego, a co za tym idzie umożliwiający transmisję danych w drodze wideokonferencji w trakcie rozprawy[3]. Brakowało jednak podstaw legislacyjnych. Dopiero w ustawie z 10 kwietnia 2015 r. o zmianie ustawy ? Kodeks postępowania cywilnego[4] został wprowadzony stosowny przepis dający normatywną podstawę do przeprowadzenia rozprawy na odległość.
Zgodnie z art. 151 § 2 k.p.c.[5] możliwe jest zarządzenie odbycia posiedzenia jawnego za pomocą urządzeń technicznych umożliwiających jego przeprowadzenie na odległość. W takim przypadku uczestnicy postępowania mogą brać udział w posiedzeniu, przebywając fizycznie w innym miejscu, i dokonywać tam czynności procesowych. Celem tej zmiany było zracjonalizowanie i obniżenie kosztów stawiennictwa uczestników postępowania na posiedzeniach jawnych. Artykuł 151 § 2 k.p.c. nawiązuje do normy art. 235 § 2 k.p.c. przewidującej przeprowadzenie dowodu na odległość. Przebieg czynności procesowych jest transmitowany w czasie rzeczywistym do miejsca pobytu uczestników postępowania oraz do sądu prowadzącego postępowanie. Miejsce, w którym uczestnicy mogą brać udział w posiedzeniu jawnym, powinno znajdować się w budynku innego sądu. Istotnym usprawnieniem dla wnioskowania właśnie o taki sposób przebiegu posiedzenia jawnego jest możliwość złożenia wniosku za pośrednictwem Portalu Informacyjnego. Również odpowiedź z sądu wnioskodawca otrzymuje tą drogą, więc pominięty zostaje długotrwały obieg papierowych dokumentów. Warto podkreślić, że wniosek o rozprawę odmiejscowioną, składany drogą elektroniczną, jest pierwszą w Polsce usługą realizowaną w całości za pośrednictwem internetu, a zatem pierwszą usługą tzw. Elektronicznego Biura Podawczego. Przepis art. 125 § 21a k.p.c. w brzmieniu nadanym nowelizacją z 2019 r[6]. umożliwia utworzenie i wdrożenie tzw. Elektronicznego Biura Podawczego etapami.
TECHNIKA MA GŁOS
Przepis posługuje się sformułowaniem, że ?dokonanie wyboru wnoszenia pism procesowych (?) oraz dalsze wnoszenie pism procesowych? jest dopuszczalne, jeżeli z przyczyn technicznych, leżących po stronie sądu, jest to możliwe. Należy to rozumieć w ten sposób, że jeżeli względy techniczne pozwalają na obsłużenie jednego typu lub kategorii spraw, to tylko w tym zakresie w danym sądzie odbywa się komunikacja drogą elektroniczną. Zatem w oparciu o art. 125 § 21ak.p.c. możliwe jest złożenie określonego pisma procesowego za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego postępowania sądowe przy założeniu, że w pozostałym zakresie postępowanie toczyć się będzie dalej ?na papierze?[7]. Wszystko uzależnione jest od możliwości technicznych istniejących w danym sądzie, w danej kategorii spraw lub w zakresie danej czynności procesowej. Taka możliwość została zapewniona dla wniosku o rozprawę odmiejscowioną. Wniosek taki musi być jednak podpisany zgodnie z art. 126 § 5 k.p.c., tzn. kwalifikowanym podpisem elektronicznym, podpisem zaufanym lub podpisem osobistym. Odpowiedź na wniosek przesyłana jest wnioskodawcy wyłącznie drogą elektroniczną. Złożenie takiego wniosku jest możliwe, bowiem istnieją ku temu odpowiednie rozwiązania techniczne. W pozostałym zakresie w sprawie komunikacja z sądem odbywa się na papierze. Zgodnie z art. 125 § 21 w zw. z art. 125 § 21a k.p.c., jeżeli przepis szczególny tak stanowi albo dokonano wyboru wnoszenia pism procesowych za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, pod warunkiem jednak że pozwalają na to względy techniczne. Obecnie możliwości techniczne pozwalają na komunikację elektroniczną tylko w wybranych typach spraw (np. EPU) lub typach wniosków (wniosek o rozprawę odmiejscowioną). Analogicznie zdalny udział w posiedzeniu sam w sobie również nie przekłada się na obowiązek komunikacji elektronicznej.
POMOGŁA PANDEMIA?
Rozprawa odmiejscowiona istniejąca w polskiej procedurze cywilnej od 2015 r. oraz Portal Informacyjny, który funkcjonuje w sądach powszechnych już ponad dekadę, w dobie pandemii zmieniają swoje oblicze, dając alternatywę dla tradycyjnie rozumianych sposobów komunikowania się z sądami. Stan prawny uległ zmianie w wyniku uchwalenia rządowego projektu ustawy o zmianie niektórych ustaw w zakresie działań osłonowych w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2[8], gdzie ustawodawca zdecydował się dopuścić szeroką możliwość uczestnictwa w rozprawie za pośrednictwem wideokonferencji. Polska w tym zakresie niewątpliwie wyprzedza inne kraje Unii Europejskiej[9]. Mając wdrożony protokół elektroniczny we wszystkich sądach powszechnych w Polsce, możliwe jest zapewnienie udziału w rozprawie nie tylko poprzez połączenie z innym sądem, lecz także za pomocą komputera osobistego przez uczestnika, bez ponoszenia dodatkowych kosztów. Zostało to uwzględnione w autopoprawce do rządowego projektu ustawy o zmianie niektórych ustaw w zakresie działań osłonowych w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2 (druk nr 344A)[10]. Zgodnie z art. 15zzs1 w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 oraz w ciągu roku od odwołania ostatniego z nich w sprawach rozpoznawanych według przepisów ustawy ? Kodeks postępowania cywilnego rozprawę lub posiedzenie jawne przeprowadza się przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie ich na odległość z jednoczesnym bezpośrednim przekazem obrazu i dźwięku, z tym że osoby w nich uczestniczące nie muszą przebywać w budynku sądu, chyba że przeprowadzenie rozprawy lub posiedzenia jawnego bez użycia powyższych urządzeń nie wywoła nadmiernego zagrożenia dla zdrowia osób w nim uczestniczących. Ponadto zgodnie z pkt 3 przywołanego artykułu, jeżeli ze względu na szczególne okoliczności prezes sądu tak zarządzi, członkowie składu, z wyjątkiem przewodniczącego i referenta sprawy, mogą brać udział w posiedzeniu za pomocą środków komunikacji elektronicznej, z wyjątkiem posiedzenia, na którym dochodzi do zamknięcia rozprawy. Bardzo istotny jest tutaj fakt, że zmieniony został istniejący sposób rozumienia rozprawy odmiejscowionej, który wymagał dotychczas obecności jej uczestników w budynku sądu. Zgodnie z art. 15zzs1 uczestnicy rozprawy odmiejscowionej nie muszą przebywać w sądzie i mogą uczestniczyć w posiedzeniu zdalnie przy użyciu komputera osobistego. Wniosek powinien być złożony na papierze do sądu meriti. Obecnie trwają prace, by złożenie wniosku o rozprawę odmiejscowioną, prowadzoną w trybie przewidzianym tzw. tarczą antykryzysową 3.0, możliwe było za pośrednictwem Portalu Informacyjnego. Nowa usługa zostanie uruchomiona w I kwartale 2021 r. Osobnym zagadnieniem jest natomiast strumieniowanie rozpraw sądowych, które umożliwia jedynie udział bierny. Usługa ta również zostanie uruchomiona dla użytkowników Portalu Informacyjnego.
POMOŻE INTUICJA
Obsługa aplikacji umożliwiającej udział w posiedzeniu jest bardzo intuicyjna. Z aplikacji można korzystać zarówno na komputerze osobistym, tablecie, jak i na telefonie. Nie jest więc potrzebny specjalistyczny sprzęt. Zasadniczo minimalne warunki spełniają typowy laptop, komputer stacjonarny, urządzenie mobilne mające kamerę, mikrofon, dostęp do internetu i aktualne oprogramowanie. Procedura logowania również jest dość prosta. Na podany adres e-mail wnioskodawca otrzymuje link umożliwiający połączenie się z sądem. Weryfikacja użytkownika następuje przy wykorzystaniu jednorazowego kodu PIN, który wnioskodawca otrzymuje również drogą elektroniczną. Link umożliwia włączenie się do posiedzenia tylko z jednego urządzenia, zatem technicznie nie ma możliwości, aby link ten był wykorzystywany przez osoby trzecie. Transmisja obejmuje zawsze obraz i dźwięk. Oznacza to, że uczestnicy posiedzenia, zarówno ci na sali rozpraw, jak i ci uczestniczący zdalnie, mogą w każdej chwili wizualnie zweryfikować tożsamość. Dodatkowo ? ponieważ transmisja udziału uczestników w postaci rozprawy odmiejscowionej staje się częścią protokołu elektronicznego ? w każdej chwili istnieje możliwość weryfikacji, czy wnioskodawca nie udostępnił swojego kodu PIN osobom nieuprawnionym, które zamiast niego uczestniczyły w posiedzeniu. Co do samego udziału w posiedzeniu zastosowanie znajdzie przepis § 110 ust. 2 r.u.s.p.[11], który umożliwia pozostanie w pozycji siedzącej, gdy uczestnik przemawia do sądu lub gdy sąd zwraca się do niego. Aktualna pozostaje również norma § 110 ust. 1, która nakazuje powstanie z miejsc w czasie wejścia sądu na salę, odbierania przez sąd przyrzeczenia, ogłaszania wyroku oraz w czasie opuszczania sali przez sąd. Może budzić pewne wątpliwości, w jaki sposób należałoby to realizować w przypadku udziału realizowanego poza budynkiem sądu.
CO DALEJ?
Póki rozprawa online realizowana jest na podstawie zapisów tymczasowych w tarczy antykryzysowej, nie ma uzasadnionych podstaw do kompleksowej zmiany regulacji prawnej dotyczącej posiedzeń sądowych. Gdyby jednak przepisy te zostały na stałe, być może pewnych zmian wymagałyby regulacje zawarte w Regulaminie urzędowania sądów powszechnych w taki sposób, aby powstały pewne wytyczne dla uczestników posiedzeń zdalnych.
Nie ma natomiast wątpliwości, że profesjonalny pełnomocnik uczestniczący zdalnie w rozprawie powinien być w todze. Pomimo fizycznej obecności poza budynkiem sądu uczestniczy on jednak w oficjalnym posiedzeniu sądowym rozumianym funkcjonalnie.Być może ? co na pewno byłoby unikalnym rozwiązaniem w skali Unii Europejskiej ? zdalna rozprawa odmiejscowiona w sposób dosłowny ? od budynku sądu, pozwalająca na udział przy użyciu urządzenia prywatnego z domu lub z kancelarii ? na stałe pozostanie w polskim porządku prawnym. Czas pokaże.
[1] Wdrożenie protokołu elektronicznego w sądach powszechnych (sprawy cywilne i wykroczeniowe), nr POIG.07.01.00-00-061/13.
[2] Wdrożenie protokołu elektronicznego w sądach powszechnych (sprawy cywilne i wykroczeniowe), nr POPC.02.01.00-00-0038/15.
[3] Utrwalenie zapisu następuje za pomocą urządzeń i środków technicznych wykorzystujących technikę cyfrową, pozwalających na utrwalenie tego zapisu na informatycznym nośniku danych. Zarówno zarejestrowane przesłuchanie świadka, jak
i obraz prezentowanego dowodu stają się częścią protokołu elektronicznego.
[4] Dz.U. poz. 1311 ze zm.
[5] Ustawa z 17 listopada 1964 r. ? Kodeks postępowania cywilnego (t.j. z 2020 r. Dz.U. poz. 1575 ze zm.), dalej: k.p.c.
[6] Dz.U. poz. 1469 ze zm.
[7] M. Uliasz [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do ustawy z 4.7.2019 r.
o zmianie ustawy ? Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw,
J. Gołaczyński, D. Szostek (red.), Warszawa 2019, s. 72 i n.
[8] Ustawa z 30 kwietnia 2020 r. o zmianie niektórych ustaw w zakresie działań osłonowych w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2 (Dz.U. poz. 875), dalej: tarcza antykryzysowa 3.0.
[9] Por. K. Dobrzeniecki, Kwestie organizacyjne działania centralnego systemu informatycznego w sądach, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2019, s. 17?29.
[10] Autopoprawka do rządowego projektu ustawy o zmianie niektórych ustaw
w zakresie działań osłonowych w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2. Druk sejmowy Sejmu XI kadencji nr 344A.
[11] Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 18 czerwca 2019 r. ? Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. poz. 1141 ze zm.).
