Każdej ze stron postępowania dyscyplinarnego na jego poszczególnych etapach przyznane są różne uprawnienia, ale trzeba pamiętać, że katalog stron w praktyce pozostawia nieścisłości. Jest bowiem katalogiem zamkniętym i nie ma możliwości jego rozszerzenia o strony występujące w postępowaniu karnym, stosując odpowiednio przepisy ustawy z 6 czerwca 1997 r. ? Kodeks postępowania karnego.
Zgodnie z treścią przepisu art. 68 ust. 1 ustawy z 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (dalej ? u.r.p.) stronami w postępowaniu dyscyplinarnym są (tu należy zwrócić uwagę, że postępowanie dyscyplinarne dzieli się na dwa etapy ? dochodzenie oraz postępowanie przed sądem dyscyplinarnym I i II instancji):
Dochodzenie:
obwiniony,
pokrzywdzony,
Minister Sprawiedliwości (w określonej sytuacji).
Postępowanie przed sądem dyscyplinarnym:
oskarżyciel,
obwiniony,
pokrzywdzony.
Jednym z aktów wewnętrznych samorządu radców prawnych regulującym w części procedurę postępowań dyscyplinarnych jest uchwała nr 98/IX/2015 Krajowej Rady Radców Prawnych z 11 września 2015 r. w sprawie zasad działania Głównego Rzecznika Dyscyplinarnego, rzeczników dyscyplinarnych, a także ich zastępców oraz trybu i sposobu wyboru zastępców Głównego Rzecznika Dyscyplinarnego i zastępców rzeczników dyscyplinarnych (dalej ? regulamin), która w § 15 ust. 3 wspomina o możliwości dokonania przez rzecznika dyscyplinarnego tzw. czynności sprawdzającychcharakteryzujących się zwróceniem się do radcy prawnego, którego dotyczy zawiadomienie/wniosek/skarga, o jego ustosunkowanie się do ww. zawiadomienia. ?Czynności sprawdzające? nie są jednak jednym z etapów postępowania dyscyplinarnego.
Każdej ze stron postępowania dyscyplinarnego na jego poszczególnych etapach przyznane są różne uprawnienia, a sam katalog stron w praktyce pozostawia nieścisłości. Katalog stron postępowania dyscyplinarnego zawarty w u.r.p. jest katalogiem zamkniętym i w tym wypadku na podstawie art. 741pkt 1 u.r.p. nie ma możliwości jego rozszerzenia o strony występujące w postępowaniu karnym, stosując odpowiednio przepisy ustawy z 6 czerwca 1997 r. ? Kodeks postępowania karnego (dalej k.p.k.).
I. Dochodzenie
W momencie wszczęcia dochodzenia (faza in rem) nie od razu poszczególne osoby (fizyczne czy prawne) otrzymają status strony postępowania dyscyplinarnego.
Obwinionym zatem może być radca prawny lub aplikant radcowski, w stosunku do którego zostało wydane (zdaniem Sądu Najwyższego wydanie = jego uzewnętrznienie ? IV KK 31/07) postanowienie o przedstawieniu zarzutów ? faza in personam (art. 68 ust. 3 u.r.p.). Większa część specjalistów ? karnistów ? wygłasza stanowisko, w którym za moment otrzymania statusu obwinionego przyjmuje datę (fizycznego) przedstawienia zarzutów radcy prawnemu czy aplikantowi radcowskiemu. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego należy przyjąć trzy przesłanki, po których spełnieniu kumulatywnie przyznajemy statusu obwinionego w postępowaniu dyscyplinarnym. Reasumując, aby uznać radcę prawnego czy aplikanta radcowskiego za obwinionego, należy:
wydać postanowienie o przedstawieniu zarzutów,
niezwłocznie je ogłosić oraz
przesłuchać radcę czy aplikanta w charakterze obwinionego (§ 15 ust. 7 regulaminu), co nie zawsze będzie możliwe.
W pewnych okolicznościach niemożliwe jest ogłoszenie zarzutów radcy prawnemu czy aplikantowi radcowskiemu i przesłuchanie go w charakterze obwinionego (nieodbieranie korespondencji ? wezwań, postanowień). W takich sytuacjach zasadne jest, aby uznać fikcję doręczenia (po spełnieniu pewnych przesłanek). Co do zasady sytuacja opisana powyżej nie będzie skutkowała negatywnymi konsekwencjami odebrania prawa do obrony, które obwiniony może podnosić przed organem dyscyplinarnym (brak wiedzy i świadomości o trwającym postępowaniu dyscyplinarnym w stosunku do radcy czy aplikanta). Niemniej jednak problem opisany wyżej w praktyce występuje często.
Pokrzywdzonym, zgodnie z art. 68 ust. 5 u.r.p., jest osoba, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone postępowaniem radcy prawnego lub aplikanta radcowskiego określonego w art. 64 wyżej wspomnianej ustawy. Doprecyzowując, o pokrzywdzonym możemy mówić w sytuacji, gdy zachowanie radcy prawnego lub aplikanta radcowskiego, które jest skierowane do tej osoby, jest sprzeczne z prawem, zasadami etyki radcowskiej, godnością zawodu bądź spowodowane zostało naruszeniem obowiązków zawodowych. Autorzy ?Komentarza do ustawy o radcach prawnych? (red. T. Sheffler, Ustawa o radcach prawnych, Komentarz, 2018 r.)wskazują kryterium niezbędne do uznania danej osoby za pokrzywdzoną zachowaniem radcy czy aplikanta radcowskiego. Takie postępowanie radcy prawnego/aplikanta radcowskiego musi charakteryzować się bezpośredniością pokrzywdzenia, tj. pomiędzy określonym czynem radcy/aplikanta nie może być żadnych pośrednich ogniw (wyrok SN z 9 czerwca 2016 r., SDI 17/16). W przytoczonym wyroku Sąd Najwyższy stwierdził dodatkowo, że do bezpośredniości czynu w stosunku do osoby, której możemy przyznać status pokrzywdzonego, należy spełnić jeszcze jedną przesłankę. Mianowicie jest to bycie klientem danego radcy prawnego. Według Sądu Najwyższego zachowanie radcy prawnego, które nie jest skierowane do swojego klienta, a innej osoby i narusza jakiekolwiek standardy, jest sprzeczne z prawem czy w inny sposób narusza dobro prawne tej (innej) osoby ? stanowi odrębny czyn dyscyplinarny i musi zostać objęte odrębnym zarzutem i wnioskiem rzecznika dyscyplinarnego. Reasumując, co do zasady o przyznaniu statusu pokrzywdzonego ?decyduje? rzecznik dyscyplinarny, który ze względu na charakter popełnionego przez radcę/aplikanta radcowskiego czynu wypełniającego przesłanki przewinienia dyscyplinarnego formułuje w stawianych zarzutach, a następnie we wniosku o ukaranie, czy do bezpośredniości naruszenia doszło i czy owo naruszenie godzi w prawa osoby ? pokrzywdzonej.
Minister Sprawiedliwości staje się stroną postępowania dyscyplinarnego w sytuacji, w której polecił wszczęcie dochodzenia (art. 681ust. 1a i 1b u.r.p.). Musimy pamiętać o treści przepisu art. 704ust. 4 u.r.p., który również upoważnia Ministra Sprawiedliwości do wniesienia odwołania od orzeczeń i postanowień kończących postępowanie, oraz art. 705 u.r.p., który nadaje Ministrowi Sprawiedliwości uprawnienia do wglądu do akt sprawy dyscyplinarnej na każdym etapie postępowania.
II. Postępowanie przed sądem dyscyplinarnym
W postępowaniu przed sądem dyscyplinarnym status obwinionego jest taki sam jak na etapie dochodzenia (po przedstawieniu zarzutów). Zmienia się natomiast etap postępowania z dochodzenia na sądowy. Staje się tak za sprawą wniesienia przez oskarżyciela wniosku o ukaranie do okręgowego sądu dyscyplinarnego.
Oskarżycielem zatem jest rzecznik dyscyplinarny, jego zastępcy, a także Główny Rzecznik Dyscyplinarny wraz ze swoimi zastępcami (art. 68 ust. 2 u.r.p.). O właściwości działania rzecznika dyscyplinarnego albo Głównego Rzecznika Dyscyplinarnego będzie decydował wpis radcy prawnego/aplikanta radcowskiego na okręgową listę radców prawnych/aplikantów radcowskich i pełnienie funkcji w samorządzie radców prawnych. Gwoli wyjaśnienia, jeżeli radca prawny/aplikant jest wpisany na okręgową listę radców prawnych/aplikantów w Lublinie, to właściwym do procedowania i pełnienia funkcji oskarżyciela przed Okręgowym Sądem Dyscyplinarnym w OIRP w Lublinie będzie Rzecznik Dyscyplinarny OIRP w Lublinie. Natomiast gdyby ten radca prawny był członkiem Rady Okręgowej Izby Radców Prawnych w Lublinie lub członkiem Krajowej Rady Radców Prawnych (dalej KRRP) w Warszawie, to właściwym do rozpoznania skargi/wniosku/zawiadomienia i pełnienia funkcji oskarżyciela przed Wyższym Sądem Dyscyplinarnym KIRP w Warszawie będzie Główny Rzecznik Dyscyplinarny KIRP w Warszawie. W tym miejscu należy wskazać ważną kwestię, która odnosi się bezpośrednio do występowania w roli oskarżyciela, tzn. z wnioskiem o ukaranie może wystąpić do okręgowego sądu dyscyplinarnego albo do Wyższego Sądu Dyscyplinarnego tylko rzecznik dyscyplinarny (albo jego zastępcy) albo Główny Rzecznik Dyscyplinarny (analogicznie ? zastępcy). Tak jak wcześniej zostało wspomniane, katalog stron postępowania dyscyplinarnego z art. 68 u.r.p. jest katalogiem zamkniętym i nie ma możliwości rozszerzenia go np. o stronę procesu karnego, jaką jest oskarżyciel posiłkowy/oskarżyciel subsydiarny. Zastępcy działają w imieniu i na rzecz rzecznika dyscyplinarnego, więc wszystkie czynności, która są przez nich dokonywane, postrzegane są jako czynności rzecznika.
Zgodnie z przepisami k.p.k., aby pokrzywdzony stał się stroną postępowania przed sądem powszechnym, musi, przed momentem rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, złożyć oświadczenie o wstąpieniu do procesu w charakterze oskarżyciela posiłkowego przy oskarżycielu publicznym lub zamiast niego (art. 54 i 55 k.p.k.). Ustawa o radcach prawnych strony postępowania dyscyplinarnego wskazuje w sposób wyczerpujący, w związku z powyższym pokrzywdzony na etapie sądowym postępowania dyscyplinarnego stroną jest z mocy ustawy, a uprawnienia, które mu przysługują, są w analogiczny sposób utożsamiane z tymi, które przysługują oskarżycielowi posiłkowemu w procesie karnym na etapie postępowania sądowego.?
