Kryminalistyczne badania pisma i dokumentów są niejednokrotnie badaniami wymagającymi kompleksowego podejścia do analizowanych zagadnień, związanego z koniecznością wykorzystania aparatury badawczej przeznaczonej do badań pisma i dokumentów. Artykuł opisuje przykłady ilustrujące wpływ wykorzystania specjalistycznego instrumentarium badawczego na wyniki ekspertyz pismoznawczych.
Współczesne kryminalistyczne badania pisma i dokumentów wymagają niejednokrotnie wykorzystania rozbudowanego i specjalistycznego instrumentarium badawczego.
Wykorzystanie technik mikroskopowych w badaniach pismoznawczych
Podstawowym narzędziem badawczym wykorzystywanym w ekspertyzach pismoznawczych jest mikroskop stereoskopowy (pozwalający na przestrzenne widzenie oglądanych obiektów), chociaż niejednokrotnie zastosowanie znajduje również mikroskop biologiczny. Badania mikroskopowe pozwalają na prowadzenie szczegółowych oględzin podłoża dokumentu, a także znajdujących się na nim różnych obrazów graficznych (zapisów, nadruków, odcisków pieczęci itp.).
Wykorzystanie technik mikroskopowych, oprócz klasycznych ustaleń (np. związanych z oceną płynności linii graficznych), pozwala również na dokonanie innych specyficznych ustaleń mogących mieć zasadnicze znaczenie dla oceny autentyczności zakwestionowanego dokumentu.
Przykładem jednej z ekspertyz, w których badania mikroskopowe miały zasadnicze znaczenie, było postępowanie, w którym biegłemu zlecone zostało zbadanie autentyczności testamentu holograficznego. Z treści tego dokumentu wynikało, że jego autor, ponad 80-letni mężczyzna, przekazuje cały swój majątek młodszej o kilkadziesiąt lat, znanej zaledwie od kilku miesięcy partnerce. Dokument miał formę rękopisu zawierającego datę, treść rozporządzenia oraz podpis. Tak sporządzony testament został zakwestionowany przez rodzinę, która twierdziła, że z rozmów przeprowadzonych w ostatnich dniach życia testatora wynikało, iż jego wolą nie było przekazanie majątku osobie wskazanej w testamencie. Przeprowadzone badania klasyczne tego dokumentu wykazały, że treść testamentu została sporządzona przez osobę obdarowaną, a autor testamentu jedynie się pod nim podpisał, przy czym obdarowana potwierdzała taki stan, tłumacząc jednocześnie, że wynikał on z tego, że zły stan zdrowia obdarowującego znacząco utrudniał mu pisanie, co uzasadniało udzielenie pomocy w sporządzeniu oświadczenia woli poprzez nakreślenie treści dokumentu.
Kompleksowe badania tego testamentu, w tym badania mikroskopowe, pozwoliły jednak na podważenie wskazanej przez obdarowaną wersji.
W trakcie prowadzonych badań identyfikacyjnych zwrócono uwagę na to, że linia długopisowa podpisu przecina się w kilku punktach z linią długopisową zapisów stanowiących treść dokumentu znajdujących się w ostatnim wierszu testamentu. W tym stanie rzeczy możliwe okazało się przeprowadzenie badań tzw. linii krzyżujących się, a ich celem było ustalenie chronologii powstania zapisów stanowiących treść oraz widniejącego na tym dokumencie podpisu.
Wykorzystanie technik mikroskopowych połączonych z oświetleniem skośnym pozwoliło na wskazanie, jaka jest chronologia powstania zapisów (rys. 1).
Ustalono, że podpis ma charakter pierwotny w stosunku do treści badanego testamentu, w związku z czym należało przyjąć, że mógł on zostać sporządzony in blanco, a treść dokumentu może zawierać rozporządzenia, które faktycznie nie są zgodne z wolą wskazanego w dokumencie testatora – a ich podstawą było wykorzystanie technik mikroskopowych.
Wykorzystanie oświetlenia ultrafioletowego (UV) i podczerwonego (IR) do ujawniania śladów ingerencji w dokument
Dość często w prowadzonych analizach pisma przy okazji sporządzania ekspertyzy na zlecenie organu procesowego wykorzystuje się oświetlenie ultrafioletowe (UV) – najczęściej długofalowe (365 nm). Ten zakres oświetlenia pozwala zwykle na ujawnienie występowania w dokumencie śladów ingerencji, zwłaszcza chemicznej, zabrudzeń, różnego rodzaju zaplamień dokumentu, śladów użycia korektora biurowego. Przy pomocy oświetlenia UV możliwe jest również odczytanie zapisów przerobionych, np. sporządzonych długopisem ścieralnym.
W jednym z postępowań sąd dopuścił dowód z opinii biegłego, w którym zlecił przeprowadzenie badań zmierzających do weryfikacji, czy strona postępowania faktycznie upoważniła członka rodziny do sprzedaży w jej imieniu nieruchomości. Przedmiotem badań były zapisy i podpis składający się na ręcznie nakreślone upoważnienie, a zadaniem biegłego było ustalenie, czy treść dokumentu oraz podpis zostały sporządzone przez osobę, której imieniem i nazwiskiem dokument podpisano (osoba ta zaprzeczyła, że kiedykolwiek upoważniała wskazanego w dokumencie Adama K. do takiej czynności).
Przeprowadzone badania graficzno-porównawcze jednoznacznie potwierdziły, że podpis pod dokumentem nie został sfałszowany, a jego treść została sporządzona przez kwestionującego czynność, co wstępnie sugerowało autentyczność badanego upoważnienia. Istotne dla ostatecznych rozstrzygnięć i zakwestionowania prawdziwości tego dokumentu (a tym samym potwierdzenia wersji strony postępowania kwestionującej dokument) okazało się być przeprowadzenie badań w oświetleniu skośnym oraz właśnie ultrafioletowym. O ile oświetlenie skośne wykazało występowanie w obrębie części zapisów występowania niewysyconych pastą długopisową wgłębień, tzw. reliefów, to zakres oświetlenia UV ujawnił wyraźne ślady przeróbek w zakresie imienia i nazwiska osoby, która do czynności wskazanej w dokumencie została faktycznie upoważniona. Oświetlenie ultrafioletowe pozwoliło również w tym konkretnym przypadku na odczytanie treści zapisu pierwotnego. Okazało się bowiem, że faktycznie upoważnienie dotyczyło Anny K. – nie zaś, jak można było odczytać, Adama K.
Ustalono zatem, że dokument ten sporządzony został tzw. długopisem ścieralnym, na którym pierwopisy zostały częściowo wytarte i uzupełnione znakami graficznymi zmieniającymi ich treść (rys. 2).
Rys. 2 Fragment kwestionowanego zapisu w świetle skośnym oraz w świetle ultrafioletowym (UV), ujawniającym fakt przerobienia
pierwotnego zapisu o treści: „Annę” na zapis wtórny „Adama”
Podkreślić przy tym należy, że oględziny dokumentu przeprowadzone „nieuzbrojonym okiem” cech przeróbek nie wykazywały.
Wykorzystanie w badaniach pismoznawczych oświetlenia podczerwonego (IR) pozwala natomiast w określonych przypadkach na odczytanie zapisów zamazanych bądź zamalowanych korektorem biurowym. Sytuację taką napotkano w jednej ze spraw, w której przedmiotem badań było zaświadczenie o przeprowadzeniu szkolenia z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy pracownika, który uległ poważnemu wypadkowi, w wyniku którego poniósł śmierć. Już wstępne oględziny przedstawionego do badań dokumentu wykazały, że ma on ślady pokrycia rubryki przeznaczonej na podpis pracownika korektorem biurowym (rys. 3).
Już sam ten fakt budził istotne wątpliwości dotyczące autentyczności tego dokumentu – nie odnaleziono bowiem racjonalnych przesłanek do zamalowywania czy zaklejania autentycznego podpisu korektorem.
Wobec takiej sytuacji dokument ten poddano badaniom technicznym z wykorzystaniem spektralnego komparatora (VSC Foster & Freeman)[1], umożliwiającego prowadzenie badań w różnych zakresach oświetlenia. W tym konkretnym przypadku zastosowano kombinację oświetlenia przechodzącego oraz oświetlenia podczerwonego (IR) o długości fali 630 nm.
Taki sposób przeprowadzenia badań pozwolił na odczytanie zapisu pierwotnego (rys. 4).
Zastosowana metoda badawcza pozwoliła przede wszystkim na odczytanie zapisu pierwotnego. Stopień czytelności ujawnionego rękopisu pozwolił również na przeprowadzenie badań identyfikacyjnych, w wyniku których ustalono nieautentyczność badanej sygnatury oraz wskazano z bardzo wysokim prawdopodobieństwem wykonawcę sfałszowanego podpisu.
Wskazane przykłady ilustrują tylko niektóre z technik i możliwości badawczych, jakie daje współczesne instrumentarium badawcze wykorzystywane w badaniach pismoznawczych. Wydają się być również istotnym argumentem za tym, że ekspertyza kryminalistyczna z zakresu badań pisma i dokumentów powinna być każdorazowo ekspertyzą kompleksową, składającą się z klasycznych badań pisma uzupełnionych o przynajmniej wstępne badania techniczne, a biegły wykonujący ekspertyzy procesowe powinien posiadać odpowiednie instrumentarium badawcze.
[1] Badania z wykorzystaniem oświetlenia ultrafioletowego (UV) oraz podczerwonego (IR) wykonano na urządzeniu VSC40, numer seryjny 48783, z wykorzystaniem oprogramowania VSC Suit Version 6.6.
