Z powodu pandemii COVID-19 poważnemu zakłóceniu uległo funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości, przy czym warto zauważyć, że Hiszpania dysponuje liczbą sędziów na 100 tys. mieszkańców niższą niż średnia europejska (dane Rady Europy, raport z 2018 r. odnoszący się do roku 2016, w którym wskazano, że liczba ta w Hiszpanii wynosi 11,5 przy średniej europejskiej 17,8).
Zobaczmy, w porządku chronologicznym, jakie przyjęto środki prawne w związku z zaistniałą sytuacją epidemiczną.
13 MARCA 2020 R.
Consejo General del Poder Judicial (generalna rada sądownictwa) i ministerstwo sprawiedliwości uzgodniły zawieszenie wszystkich postępowań sądowych z wyjątkiem:
a) postępowań, których zawieszenie mogłoby spowodować nieodwracalne szkody,
b) pilnych zatrzymań, o których mowa w art. 763 LEC (ustawy o postępowaniu cywilnym) ? czyli spowodowanych zaburzeniami psychicznymi,
c) przyjęcia środków opiekuńczych lub innych środków niecierpiących zwłoki, jak np. środki ochrony małoletnich, o których mowa w art. 158 CC (kodeksu cywilnego),
d) sądów orzekających w sprawach przemocy wobec kobiet, w szczególności sądy te muszą zapewnić wydawanie nakazów wydawanych w celu ochrony kobiet i małoletnich,
e) urzędów stanu cywilnego, które muszą zapewnić wydawanie aktów zgonu, urodzin i małżeństwa w przewidzianych prawem terminach,
f) postępowań, w których występuje zatrzymany lub aresztowany,
g) w ramach postępowań sądowo-administracyjnych ? postępowań dotyczących zezwoleń sanitarnych, pilnych
i niecierpiących zwłoki, praw podstawowych, środków opiekuńczych oraz środków przewidzianych prawem wyborczym,
h) wszelkich postępowań, w których zarzucane jest naruszenie praw podstawowych i które są pilne (to znaczy takie, których odroczenie mogłoby skutkować osłabieniem lub uniemożliwieniem żądanej ochrony sądowej).
Uzgodniono, że stosowne środki w związku z zawieszeniem tych postępowań podejmą przewodniczący Tribunal Superior de Justicia (sądu najwyższego) i Audiencia Provincial (sądu prowincji).
14 MARCA 2020 R.
Opublikowano w BOE (Dz.U.) dekret królewski w sprawie ogłoszenia stanu pogotowia w celu przeciwdziałania kryzysowi sanitarnemu spowodowanemu przez COVID-19. Publikacja zbiegła się z wystąpieniem Presidente del Gobierno (przewodniczącego rządu), w którym ogłosił on środki przyjęte w celu przeciwdziałania epidemii, w tym ograniczenia poruszania się, prowadzenia działalności gospodarczej, możliwość racjonowania artykułów pierwszej potrzeby itp.
W zakresie spraw związanych z funkcjonowaniem wymiaru sprawiedliwości akt ten wprowadził ogólne zawieszenie terminów procesowych.
Zawieszony został bieg wszystkich terminów przewidzianych w ustawach procesowych aż do momentu utraty mocy przez ten dekret. Jeśli chodzi o terminy w postępowaniach karnych, to wyjątki objęły takie sytuacje jak postępowania z udziałem zatrzymanego i jakiekolwiek środki ochronne w sprawach z zakresu przemocy przeciwko kobietom lub małoletnim. Sąd lub sędzia mogą również zarządzić prowadzenie postępowania w sprawach niecierpiących zwłoki. W postępowaniu cywilnym sąd może zarządzić przeprowadzenie jakiejkolwiek czynności, którą uzna za konieczną w celu uniknięcia nieodwracalnej szkody dla uzasadnionych interesów stron. Zawieszony został również, z pewnymi zastrzeżeniami, bieg terminów administracyjnych.
25 MARCA 2020 R.
Ustalono, że wszystkie zasądzone kwoty będą przekazywane przelewem bankowym, a samorządy zawodowe zostały zobowiązane do przekazania swoim członkom informacji o konieczności przekazania numeru konta sądom w celu dokonania przelewu kwoty zasądzonej na rzecz ich klientów.
30 MARCA 2020 R.
W wielu sądach i komisariatach wprowadzono systemy wideokonferencji jako formę wykonywania czynności pilnych, w szczególności udzielenia pomocy prawnej zatrzymanemu.
13 KWIETNIA 2020 R.
Minister sprawiedliwości wydał zalecenia dotyczące telepracy, warunkując ją zachowaniem środków bezpieczeństwa cybernetycznego.
28 KWIETNIA 2020 R.
Wydano dekret królewski z mocą ustawy 16/2020 z 28 kwietnia 2020 r. dotyczący środków procesowych i organizacyjnych w celu przeciwdziałania COVID-19 w zakresie wymiaru sprawiedliwości. W dekrecie tym znalazły się m.in. następujące rozwiązania legislacyjne:
a) terminy zawieszone w momencie ogłoszenia stanu pogotowia będą liczone od początku z chwilą podjęcia zawieszonego postępowania,
b) terminy do złożenia środków odwoławczych od wyroków i innych decyzji, które zgodnie z przepisami proceduralnymi kończą postępowanie i które rozpoczęły bieg w okresie zawieszenia terminów, zostaną wydłużone
o okres odpowiadający pierwotnemu terminowi przewidzianemu przez ustawę,
c) powołano nową procedurę specjalną dla określonych spraw rodzinnych na czas trwania stanu pogotowia i do trzech miesięcy po jego zniesieniu, która będzie miała zastosowanie do spraw:
? dotyczących kontaktów z dziećmi i opieki naprzemiennej, w których jedno z rodziców nie mogło utrzymywać kontaktów z dziećmi lub wykonywać opieki naprzemiennej ze względu na środki przyjęte przez rząd lub inne organy sanitarne w celu przeciwdziałania epidemii COVID-19,
? dotyczących zmiany wysokości świadczeń alimentacyjnych na rzecz małżonków lub dzieci, jeśli podstawą do zmiany wysokości tych świadczeń jest zmiana sytuacji ekonomicznej spowodowana kryzysem zdrowotnym wywołanym przez COVID-19,
d) zmiany w prawie upadłościowym i w prawie handlowym zmierzające do wspierania umów wierzycieli
z dłużnikiem; obowiązek dłużnika złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości został zawieszony do 31 grudnia 2020 r.,
e) środki o charakterze organizacyjnym i technicznym:
? podczas trwania stanu pogotowia i do trzech miesięcy po jego zniesieniu rozprawy, zeznania i ogólnie wszelkie czynności procesowe mają być realizowane w miarę możliwości za pomocą środków komunikacji elektronicznej,
? ewentualny udział publiczności w rozprawach uzależniony jest od decyzji sądu,
? niemniej jednak w przypadku postępowań karnych o poważne przestępstwa konieczna jest fizyczna obecność oskarżonego; w pozostałych postępowaniach karnych o konieczności fizycznej obecności oskarżonego decyduje sędzia,
? posiedzenia i narady mają odbywać się za pomocą środków komunikacji elektronicznej, o ile sąd dysponuje stosownymi możliwościami technicznymi,
? za pomocą środków komunikacji elektronicznej mogą być również realizowane czynności prokuratorskie,
? dokonano zmian w ustawie 18/2011 z 5 lipca 2011 r. o stosowaniu technologii informatycznych i komunikacyjnych w wymiarze sprawiedliwości, ułatwiających zdalny dostęp do aplikacji informatycznych używanych w procesach sądowych; zmiany te mają wspierać rozwój telepracy,
f) podczas trwania stanu pogotowia i do trzech miesięcy po jego zniesieniu opinie biegłych z zakresu medycyny sądowej mogą być wydawane w oparciu jedynie o będącą w ich dyspozycji dokumentację medyczną, pod warunkiem że wydanie opinii tylko w oparciu o dokumentację medyczną jest możliwe,
g) minister sprawiedliwości może wyznaczyć sądy wyłącznie właściwe do prowadzenia postępowań związanych z COVID-19. N
MUSIMY ZAPEWNIĆ SPRAWIEDLIWOŚĆ
i rzetelność rozpraw w nowych warunkach
Pandemia COVID-19 nie pozostanie bez wpływu na sposób funkcjonowania systemów sprawiedliwości
w całej Europie. Wśród przedstawicieli europejskich izb dominował pogląd, iż koronawirus przyspieszy cyfryzację sądownictwa. Jako flagowy przykład jurysdykcji, gdzie niemal natychmiast sądy przeszły na tryb zdalny w zakresie prowadzenia rozpraw w formie wideokonferencji lub telefonicznie, wskazuje się jurysdykcję sądów angielskich.
Rozmowa ze STEPHENEM MURCHEM, sędzią okręgowym, członkiem izby adwokackiej, dyrektorem Lincoln?s Inn, trenerem i wykładowcą w The Court College of Advocacy,
który dwukrotnie prowadził w izbie wrocławskiej warsztaty z argumentacji prawniczej.
n Jak pandemia COVID-19 wpłynęła na sposób wykonywania obowiązków sędziego?
Po 24 marca Wielka Brytania przeszła w stan społecznej izolacji. W konsekwencji zostaliśmy zmuszeni do pozostania w naszych domach. Wszystkie sądy zostały zamknięte dla publiczności. Pracuje w nich zaledwie garstka pracowników. Wszystkie rozprawy należy obecnie przeprowadzać zdalnie za pomocą Skype?a czy podobnej platformy lub telefonu. Tylko w naprawdę wyjątkowych przypadkach wymaga się osobistego stawiennictwa w sądzie. Ponieważ rozprawy prowadzone na odległość trwają dłużej, przeprowadzamy dziennie ich mniej.
n Jakie narzędzia technologiczne wykorzystuje się do prowadzenia rozpraw?
W sądach cywilnych już od pewnego czasu przeprowadzamy telefoniczne rozprawy co do kwestii proceduralnych.
W sądach karnych podczas przesłuchań tymczasowo aresztowani często pojawiali się za pośrednictwem wideokonferencji, gdzie przesłuchanie zazwyczaj jest bardzo krótkie, tak jak w przypadku tzw. kontroli przedprocesowej (ang. pre-trial review).
Jednak od momentu izolacji zaczęliśmy rozpatrywać prawie wszystkie sprawy, korzystając ze Skype?a lub podobnych platform. Musieliśmy również przyzwyczaić się do dokumentów doręczanych elektronicznie, a nie w formie papierowej.
n Jak sąd komunikuje się ze stronami? Jeśli jest to wiadomość e-mail, czy jest zaszyfrowana, czy może istnieje sądowa platforma do komunikacji ze wszystkimi stronami i uczestnikami sporu?
Zawsze szeroko korzystaliśmy ze zwykłej poczty elektronicznej. Przepisy postępowania cywilnego przewidują, że niektóre rodzaje dokumentów należy składać przy pomocy poczty elektronicznej. W tej chwili wszystkie pisma są składane elektronicznie, za pośrednictwem poczty elektronicznej lub platformy do udostępniania akt. Korzystamy z szyfrowanych wiadomości e-mail jedynie w sprawach o wrażliwym charakterze, które nie byłyby rozpatrywane publicznie, gdyby odbywała się konwencjonalna rozprawa.
n Czy angielscy sędziowie prowadzą przesłuchania telefoniczne? Jeśli tak, w jakich sprawach jest to dopuszczalne?
Od ponad 10 lat przeprowadzamy rozprawy telefoniczne w sądach cywilnych. Zostały one ograniczone do przypadków, w których nie ma konieczności zebrania znacznego materiału dowodowego. W ten sposób od pewnego czasu toczyła się szeroka gama spraw proceduralnych przed pandemią COVID-19. Przepisy postępowania cywilnego ograniczyły je do przypadków, w których co najmniej jedna strona była reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika. Od 24 marca rozpatrujemy sprawy przez telefon, w których żadna ze stron nie jest reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika.
n Jakie są ryzyka obecnego sposobu przeprowadzania rozpraw?
Każda strona ma prawo, zgodnie z art. 6 Europejskiej konwencji praw człowieka, do rzetelnego procesu. Prawo to jest zapisane w naszym prawie krajowym, a sąd ma obowiązek go przestrzegać. Należy upewnić się, że każda ze stron może w pełni uczestniczyć w rozprawie. Nie wszystkie osoby mają dostęp do Skype?a lub podobnych platform. Trzeba zadbać o to, aby rozprawa mogła być przeprowadzona rzetelnie, i upewnić się, że nie może zaczekać, aż wszyscy będą mogli stawić się w sądzie.
n Czy świadkowie mogą zeznawać za pośrednictwem wideokonferencji? A jeśli tak, to gdzie są zobowiązani takie zeznania składać (tj. w sali sądowej, miejscu zamieszkania czy np. w kancelarii)?
Sprawy, w których świadkowie zostali przesłuchani, jak zwykle ograniczały się do tych, które są tak pilne, że nie mogą zaczekać na wznowienie zwykłego trybu pracy sądów. W takich przypadkach izolacja oznaczała, że świadkowie uczestniczyli w rozprawach we własnych domach. Konieczne jest zapewnienie, aby świadkowie byli sami, aby nikt nie wpływał na ich wypowiedzi. Jednakże w sądach karnych więźniowie od wielu lat uczestniczą w przesłuchaniach proceduralnych przy pomocy wideokonferencji z więzienia. Przed ograniczeniami COVID-19 często świadkowie z zagranicy również składali zeznania za pośrednictwem wideokonferencji.
n Czy ta sytuacja przyspieszy cyfryzację w sądach angielskich, a zatem niektóre rodzaje postępowań pozostaną zdalne?
Prawdopodobnie nastąpi wzrost wykorzystania akt elektronicznych. Jeżeli strony są reprezentowane przez pełnomocników, powinni oni mieć możliwość dostarczenia dokumentów w formacie PDF. Niektórzy uczestnicy procesu mogą optować za takim rozwiązaniem, ale trzeba być świadomym trudności, jakie mogą napotykać inni. Istnieją jednak oczywiste korzyści środowiskowe i kosztowe
w zakresie doręczeń dokumentów drogą elektroniczną. Prawdopodobnie pojawią się postulaty dotyczące zwiększenia liczby rozpraw wirtualnych tam, gdzie przeprowadzanie ich za pomocą tych środków jest rzetelne i praktyczne. W nadchodzących tygodniach wiele się dowiemy o wyzwaniach w tym zakresie, którym można sprostać w sposób zapewniający sprawiedliwość i rzetelność. n
Rozmawiała Izabela Konopacka
radca prawny, przewodnicząca
Komisji ds. współpracy z zagranicą OIRP we Wrocławiu
STEPHEN MURCH
jest sędzią okręgowym (ang. District Judge), członkiem izby adwokackiej od 1991 r., powołany po raz pierwszy na stanowisko sędziego-zastępcy (ang. Deputy Judge) w 2006 r.
Dyrektor Lincoln?s Inn, trener i wykładowca
w The Court College of Advocacy.
SĄDY W TRYBIE ONLINE
? zdalna praca sądów w czasach pandemii
SARS-CoV-2
(z opracowania Komisji Zagranicznej KRRP*)
Austria: wideokonferencje wykorzystywane są podczas niektórych postępowań karnych o pilnym charakterze. Istnieją wątpliwości związane z art. 6 Europejskiej konwencji praw człowieka (prawo do rzetelnego procesu).
Chorwacja: w kwietniu 2020 r. nie odnotowano zmian związanych z funkcjonowaniem sądów ? dokumenty można było otrzymywać i składać drogą elektroniczną. Zgodnie z zaleceniem ministerstwa sprawiedliwości sądy chorwackie zaczęły wyznaczać rozprawy na czerwiec 2020 r.
Czechy: niektóre sądy korzystają z wideokonferencji, jednak brak oficjalnych statystyk.
Dania: do 27 kwietnia sądy w miarę możliwości pracowały online oraz przeprowadzały niektóre spotkania, jak np. wstępne przesłuchania, drogą telefoniczną. Sądy były zachęcane, aby w miarę możliwości korzystać z wideokonferencji. Od 27 kwietnia sądy miały być stopniowo otwierane.
Estonia: wszystkie osoby mogły być przesłuchiwane za pomocą środków audiowizualnych, z kolei w postępowaniu karnym świadkowie i ofiary w razie potrzeby są przesłuchiwani na piśmie.
Finlandia: wydano instrukcje, by efektywniej korzystać ze zdalnych połączeń.
Niemcy: kodeks postępowania cywilnego zezwala stronom, ich przedstawicielom oraz doradcom na składanie zeznań podczas trwającej rozprawy z różnych miejsc, tzn. niekoniecznie z sali sądowej. Przesłuchanie świadków i biegłych możliwe jest również przy pomocy systemu wideokonferencji.
Norwegia: w marcu weszło w życie tymczasowe rozporządzenie dotyczące wymiaru sprawiedliwości. Celem tego rozporządzenia jest ułatwienie prawidłowego i zgodnego z prawem działania w sądach, policji i prokuraturze oraz złagodzenie skutków pandemii COVID-19. Sądy mogą samodzielnie decydować o tym, jak poradzić sobie z sytuacją.
Portugalia: postarano się o dostosowanie systemu sądowego do możliwości przeprowadzania wideokonferencji.
Szwecja: sądy wykorzystują systemy wideokonferencji, gdy jest to możliwe do zorganizowania, z zapewnieniem gwarancji prawa do rzetelnego procesu.
Węgry: od 15 do 31 marca na Węgrzech zarządzono przerwę w pracy sądów z powodu wybuchu epidemii koronawirusa. Od początku kwietnia sądy działają w drodze wideokonferencji za pośrednictwem programu Skype dla firm.
Włochy: w przypadku postępowań cywilnych w okresie pandemii we Włoszech przyjęto dwa nowe sposoby prowadzenia postępowań ? pierwszy opierający się na dokumentach (tzw. dokumentalny, nazywany też mobilnym) oraz zdalny w formie wideokonferencji.
* Szczegóły opracowania: https://kirp.pl/opracowanie-komisji-zagranicznej-krrp-pt-sady-w-trybie-online-zdalna-praca-sadow-w-wybranych-panstwach-europejskich-w-czasach-pandemii-sars-cov-19/.
