18 stycznia br. został opublikowany projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny w wersji z dnia 16 stycznia 2023 r.1 Nowelizacja Ministerstwa Sprawiedliwości jest krótka w treści, niemniej istotna w skutkach, albowiem dotyczy prawa spadkowego i wprowadza zmiany w zakresie przepisów o testamentach szczególnych.
Testament ustny
Jeśli chodzi o testament ustny, to zgodnie z art. 952 § 1 k.c. połączeniu ulegną dotychczasowe dwie przesłanki umożliwiające oświadczenie ostatniej woli ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków, tzn. istnienie obawy rychłej śmierci spadkodawcy oraz jednocześnie istnienie szczególnych i nagłych okoliczności, uzasadniających tę obawę. Dodano zatem nagłość wystąpienia wyżej wymienionych okoliczności szczególnych jako dodatkowy element hipotezy tego przepisu. Zgodnie z uzasadnieniem projektu celem powyższego zabiegu jest ostateczne wyeliminowanie tzw. subiektywnego ujęcia przesłanki obawy rychłej śmierci, np. przypadku, w którym spadkodawca miał zaawansowaną chorobę nowotworową, ale jego stan zdrowia był na tyle stabilny, że nie wykluczał jego samodzielnego funkcjonowania, a w konsekwencji skorzystania ze zwykłej formy testamentu[2]. Projektodawca nie kryje się z intencją, że dąży do ograniczenia możliwości sporządzenia testamentu ustnego do okoliczności naprawdę wyjątkowych, w których od spadkodawcy nie można było wymagać, by dochował zwykłej formy rozrządzenia na wypadek śmierci[3].
Druga zmiana to istotne skrócenie czasu przewidzianego w art. 952 § 2 k.c. na spisanie oświadczenia spadkodawcy, które podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie w ciągu miesiąca od jego sporządzenia (obecnie jest to rok). Projektodawca zastępuje dotychczasową dyspozycję w postaci możliwości stwierdzenia treści testamentu ustnego na powinność jego stwierdzenia i to niezwłocznie.
Wreszcie modyfikacja treści przepisu art. 952 § 3 k.c. wskazuje, że jeżeli treść testamentu ustnego nie została stwierdzona w sposób określony w § 2 przed otwarciem spadku, można ją stwierdzić w ciągu trzech miesięcy od otwarcia spadku (obecnie jest to sześć miesięcy), wyłącznie przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Nowością jest wyrażenie w ustawie wprost, że do zachowania powyższego terminu wystarczy złożenie, przed jego upływem, wniosku o przesłuchanie świadków, wraz z danymi świadków, umożliwiającymi ich wezwanie. Podobnie jak dotychczas, jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.
Powyższe modyfikacje testamentu ustnego mają rozwiązać problem, jakim jest o wiele częstsze fałszowanie właśnie testamentów ustnych w porównaniu z innymi dostępnymi w prawie formami testamentów. Ponadto praktyka sądowa wskazuje na przysparzanie licznych problemów dowodowych właśnie przy zastosowaniu tego oświadczenia woli[4].
Usunięcie testamentu podróżnego
Zmianą, która wydaje się naturalną konsekwencją istniejącego stanu rzeczy, będzie uchylenie przepisu art. 953 k.c., który stanowi o testamencie podróżnym. Projektodawca wskazuje przy tym, że instytucja jest „praktycznie martwa” i od dawna postuluje się w doktrynie jej usunięcie, a to ze względu na fakt, że w zasadzie każdy podróżujący statkiem morskim lub lotniczym może sporządzić testament własnoręczny[5]. Będzie on przy tym mniej podatny na wątpliwości interpretacyjne niż testament podróżny. Ponadto w sytuacjach rzeczywiście kryzysowych związanych np. z zatonięciem statku morskiego czy katastrofą samolotu prawdopodobieństwo utraty testamentów sporządzonych na papierze jest i tak wysokie, niezależnie od ich formy[6].
Testament wojskowy
Aktualna regulacja testamentu wojskowego (art. 954 k.c. odwołujący do treści rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej z dnia 30 stycznia 1965 r. w sprawie testamentów wojskowych[7]) również kwalifikuje go raczej do kategorii desuetudo aniżeli do przepisów znajdujących faktyczne zastosowanie. Jest tak dlatego, że zgodnie z § 1 ww. rozporządzenia testament wojskowy może być sporządzony tylko w czasie mobilizacji lub wojny albo przebywania w niewoli, co w odniesieniu do dwóch pierwszych przesłanek na razie nie miało miejsca przez kilkadziesiąt lat. To, co dzieje się w wolnej Polsce, to udział polskich żołnierzy w operacjach pokojowych międzynarodowych sił zbrojnych czy operacjach wojskowych poza granicami kraju (np. w Iraku, Afganistanie).
Projektodawca zdecydował się na utrzymanie testamentu wojskowego w Kodeksie cywilnym jako testamentu szczególnego i jednocześnie na przeniesienie regulacji na grunt ustawowy. W art. 954(1) § 1–2 k.c. zawarto przesłanki do jego sporządzenia, gdzie obok powtórzenia tych z ww. rozporządzenia dodano również taką możliwość w czasie użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa w rozumieniu art. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1997 r. o zasadach użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa[8]. Przepisy art. 954(2) k.c. w sposób enumeratywny wskazują siedem kategorii osób, które mogą sporządzić taki testament (w tym obok żołnierzy także m.in. pracownicy jednostek wojskowych oraz osoby cywilne w różny sposób powiązane z Siłami Zbrojnymi RP).
Ostatnią wolę spadkodawca może oświadczyć na trzy podstawowe sposoby – art. 954(3) § 1 k.c.:
- ustnie sędziemu wojskowemu, prokuratorowi, dowódcy jednostki wojskowej, oficerowi albo kierownikowi jednostki zmilitaryzowanej, który spisze ją w protokole z podaniem miejsca i daty jego sporządzenia (następnie ma być odczyt, wzmianka o odczycie i podpisy spadkodawcy i jednej z wyżej wymienionych osób), albo
- ustnie w obecności dwóch jednocześnie obecnych świadków, z których jeden spisze wolę spadkodawcy, podając miejsce i datę jej spisania (z podpisami spadkodawcy i dwóch świadków),
- a jeżeli spadkodawca nie może się podpisać, to oświadczy ustnie swą ostatnią wolę w obecności trzech jednocześnie obecnych świadków, z których jeden spisze wolę spadkodawcy, podając miejsce i datę jej spisania wraz z wyjaśnieniem przyczyny braku złożenia przez spadkodawcę podpisu (następnie ma być odczyt, wzmianka i podpisy wszystkich trzech świadków).
Z kolei art. 954(3) § 2 k.c. w razie obawy rychłej śmierci spadkodawcy wskutek odniesionych ran lub choroby dopuszcza możliwość sporządzenia testamentu wojskowego również w tej formie, że spadkodawca oświadczy swą ostatnią wolę ustnie wobec dwóch świadków, choćby niejednocześnie obecnych (stwierdzenie jego treści może zaś nastąpić w trybie art. 952 § 2–3 k.c.).
Pozostałe zmiany
Projekt konsekwentnie skraca też ważność testamentów szczególnych z sześciu do trzech miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu (art. 955 k.c.).
Istotnym elementem projektu jest również poszerzenie kręgu osób, które nie mogą być świadkami testamentu (zmiana art. 957 § 1 k.c.), o krewnych lub powinowatych do czwartego stopnia (obecnie tylko do drugiego) oraz osobę pozostającą z nią we wspólnym pożyciu, a ponadto także
o osobę uprawnioną do reprezentacji osoby prawnej (pełnej lub niepełnej), a także o wspólnika lub akcjonariusza takiej osoby lub jednostki, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Zgodnie z art. 957 § 3 k.c. powody wyłączenia, o których mowa w § 1, trwają także mimo ustania małżeństwa, orzeczenia separacji lub rozwiązania przysposobienia.
[1] https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12365902/katalog/12924000#12924000 [dostęp: 14 marca 2023 r.].
[2] Ibidem, Uzasadnienie do projektu w wersji z dnia 16 stycznia 2023 r. (dalej: uzasadnienie), s. 4
[3] Ibidem.
[4] Ocena skutków regulacji, s. 1–2; https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12365902/katalog/12924000#12924000 [dostęp: 14 marca 2023 r.]
[5] Op. cit., uzasadnienie, s. 8–9.
[6] Ibidem.
[7] Dz.U. nr 7, poz. 38.
[8] Dz.U. z 2021 r. poz. 396 oraz z 2022 r. poz. 655.
