Nowelizacja ustawy z dnia 18 września 2021 r.1 dała Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych dodatkowy zestaw uprawnień. Z uwagi na pięcioletni okres przedawnienia zobowiązań może się okazać, że część nowych przepisów
dopiero rozpocznie swoją „karierę” w życiu ubezpieczonych i płatników.
Kluczową rolę odegrały zmiany w art. 84 ustawy systemowej[1] (dalej: u.s.u.s.), gdzie w ustępie pierwszym dodano zdanie drugie, w myśl którego „odsetki, z zastrzeżeniem ust. 1a, są naliczane od dnia następującego po dniu wypłaty świadczenia do dnia spłaty”. W poprzednim stanie prawnym osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, była co prawda obowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie. Brakowało jednak wyraźnej podstawy prawnej wskazującej początek naliczania odsetek, która jest już w naszym systemie od 18 września 2021 r. A zatem organ winien był zaczynać naliczać odsetki co najwyżej w chwili, w której doręczył decyzję o zwrocie nienależnego świadczenia albo jego różnicy (zgodnie z orzecznictwem)[2]. Tymczasem obecnie może się okazać, że ZUS już w pierwszym piśmie wezwie obywatela nie tylko do zwrotu należności głównej, ale i odsetek, które może naliczać od każdego świadczenia, np. przez cztery lata i 11 miesięcy. Trudno w takim otoczeniu prawnym mówić o zaufaniu obywateli do państwa, skoro w myśl niezmienionego art. 84 ust. 7a w zw. z ust. 7 u.s.u.s. ZUS ma na wydanie decyzji ustalającej należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń całe pięć lat od ostatniego dnia okresu, za który pobrano nienależne świadczenie.
Rozszerzenie katalogu świadczeń
Ponadto katalog samych świadczeń nienależnie pobranych poszerzony został w art. 84 ust. 2 pkt 3 u.s.u.s. także o świadczenia z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej chorobą z ubezpieczenia chorobowego lub wypadkowego, co do których stwierdzono, że w okresie ich pobierania świadczeniobiorca wykonywał w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystywał zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia. Jak wskazane zostało w uzasadnieniu[3] do nowelizacji, doprecyzowanie art. 84 ust. 2 u.s.u.s. było niezbędne w związku z brakiem jednolitej linii orzeczniczej na poziomie sądów w odniesieniu do nienależnie pobranego świadczenia, gdyż raz SN wskazywał, że w przypadku wykonywania pracy zarobkowej w okresie orzeczonej niezdolności do pracy wypłacone świadczenia nie mogą być uznane za nienależnie pobrane świadczenia, gdyż nie jest spełniona przesłanka określona w art. 84 ust. 2 pkt 1 u.s.u.s., tj. pouczenie świadczeniobiorcy o braku prawa do pobierania świadczeń[4]. Podczas gdy z innego wyroku wydanego w tym samym roku kilka miesięcy później wynikało, że mimo braku tego pouczenia wypłacone świadczenie może być uznane za nienależnie pobrane, gdyż wykonując pracę w czasie zwolnienia lekarskiego, świadczeniobiorca świadomie wprowadził w błąd organ rentowy[5].
ZUS wejdzie na nieruchomość
Rozszerzono zakres stosowania normy prawnej z art. 84 ust. 4 u.s.u.s. także o egzekucję sądową. Przed 18 września 2021 r.
kwoty nienależnie pobranych świadczeń ustalone prawomocną decyzją oraz kwoty odsetek i kosztów upomnienia podlegały potrąceniu z wypłacanych świadczeń, a jeżeli prawo do świadczeń nie istniało – ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (z zastrzeżeniem art. 84 ust. 8c u.s.u.s.). W praktyce oznacza to, że np. w sytuacji prowadzenia egzekucji z nieruchomości przez komornika sądowego ZUS może przyłączyć się do tej egzekucji. Bez wątpienia rozwiązanie to przyczyni się do zwiększenia skuteczności odzyskiwania należności przez ZUS, zgodnie z zamiarem ustawodawcy[6].
Wyjątkowa odpowiedzialność płatników
Wreszcie mamy do czynienia z wyjątkowym rozszerzeniem odpowiedzialności płatników składek oraz innych podmiotów, o których mowa w art. 84 ust. 6 u.s.u.s. (spośród których nikt nie pobrał żadnego świadczenia!), albowiem obecnie obciąża ich obowiązek zwrotu świadczeń (wraz z odsetkami, o których mowa w art. 84 ust. 1 u.s.u.s. – pierwsze rozszerzenie), których wypłacenie zostało spowodowane przekazaniem przez tego płatnika składek lub inny podmiot nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość, „za cały okres, za który nienależne świadczenia zostały wypłacone” (drugie rozszerzenie). Część ekspertów wskazuje, że ww. przepis jest niekonstytucyjny, ponieważ ich zdaniem ZUS może ściągać od płatników pieniądze z odsetkami bez ograniczeń czasowych (trzecie rozszerzenie)[7]. Uzasadnienie tego poglądu jest takie, że ograniczenie żądania do trzech lat wstecz z art. 84 ust. 3 u.s.u.s. i 10-letnie przedawnienie po wydaniu decyzji z art. 84 ust. 7 u.s.u.s. dotyczy tylko świadczeń nienależnie pobranych, a nie świadczeń nienależnych, o których mowa powyżej[8].
Do jakich danych ma dostęp ZUS?
Zmieniony art. 61a ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa[9] zachował wcześniejszą treść przepisu jako ustęp pierwszy, natomiast od 1 stycznia 2022 r. zgodnie z art. 61a ust. 2 ww. ustawy ZUS może pozyskiwać dane i informacje w zakresie niezbędnym do ustalenia prawa do zasiłków, ich wysokości, podstawy wymiaru oraz do ich wypłat od ubezpieczonych oraz płatników składek, którzy są obowiązani bezpłatnie je udostępnić. To, co wciąż może budzić niepokój, to szeroki katalog podmiotów zobowiązanych do udostępniania danych ZUS, jak również bardzo otwarty zakres danych, o jakie ZUS może występować[10]. Choć w zamiarze ZUS miałby pozyskiwać np. dane dotyczące: potwierdzenia okoliczności zawartych w oświadczeniach składanych przez ubezpieczonych dla celów ustalenia prawa do zasiłku, istnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty, ustalenia okoliczności związanych z prawidłowością wykorzystywania zwolnień od pracy lub wykonywaniem pracy zarobkowej w czasie zwolnienia od pracy[11].
ZUS może też wzywać świadków
Nowelizacja poszerzyła też katalog uprawnień inspektorów kontroli w art. 87 u.s.u.s., którzy w trakcie przeprowadzania kontroli uzyskali możliwość nie tylko przesłuchiwania świadków, płatnika składek i ubezpieczonego, ale także ich wzywania, co w praktyce mogło już spowodować zmianę jakościową kontroli, które przestaną opierać się w głównej mierze na badaniu dokumentacji zgromadzonej przez płatnika w jego siedzibie, albowiem świadkiem może być zasadniczo każdy[12].
[1]1 Ustawa z dnia 24 czerwca 2021 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1621 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1230 z późn. zm.).
[2] Zob. M. Januszewska, [w:] G. J. Leśniak, ZUS już dziś może dużo, a dostanie nowe uprawnienia, https://www.prawo.pl/kadry/uprawnienia-zus,511700.html [dostęp: 9 stycznia 2024 r.].
[3]Uzasadnienie nowelizacji, s. 5, https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/druk.xsp?nr=1188 [dostęp: 9 stycznia 2024 r.].
[4] Wyrok SN z dnia 8 marca 2017 r., II UK 753/15, cyt. za Uzasadnienie…
[5] Wyrok SN z dnia 26 lipca 2017 r., I UK 287/16, cyt. za Uzasadnienie…
[6] Uzasadnienie…
[7] Zob. P. Hinc, M. Januszewska, P. Korus, [w:] G. J. Leśniak, ZUS może żądać zwrotu nienależnych świadczeń na podstawie niekonstytucyjnego przepisu https://www.prawo.pl/kadry/zadanie-zwrotu-nienaleznych-swiadczen-przez-zus-niekonstytucyjne,510835.html [dostęp: 9 stycznia 2024 r.].
[8] Ibidem.
[9] Dz.U. z 2023 r. poz. 2780.
[10] Zob. K. Stucke, [w:] G. J. Leśniak, ZUS już dziś może dużo, a dostanie nowe uprawnienia, https://www.prawo.pl/kadry/uprawnienia-zus,511700.html [dostęp: 9 stycznia 2024 r.].
[11] Uzasadnienie…, s. 12‒13.
[12]Zob. P. Hinc, [w:] G.J. Leśniak, ZUS już dziś może dużo, a dostanie nowe uprawnienia,https://www.prawo.pl/kadry/uprawnienia-zus,511700.html [dostęp: 5 stycznia 2024 r.].
