Nieważność oświadczenia woli w akcie notarialnym w postępowaniu sądowym

Przez

7 lutego 2025

Zarzut nieważności czynności prawnej z powodu wad oświadczenia woli występuje często w praktyce sądów, także w odniesieniu do czynności w formie aktu notarialnego sporządzonych zgodnie z ustawą – Prawo o notariacie. Dotyczy to w szczególności umów rozporządzających nieruchomością, jak sprzedaż czy darowizna, a także jednostronnych czynności w postaci testamentu sporządzonego w trybie art. 950 k.c. Rozpoznawany jest np. w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku.

Nieważne jest oświadczenie złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, co dotyczy choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego zaburzenia czynności psychicznych (art. 82 k.c.). W przypadku testamentu regulacja art. 945 k.c. jest szczególna, gdyż przewiduje nieważność też z powodu błędu i groźby oraz nie wymienia możliwych przyczyn anormalności stanu psychicznego spadkodawcy.

Zarzut braku woli i świadomości

Notariusz jest osobą zaufania publicznego, a akt notarialny jest dokumentem urzędowym (art. 2 prawa o notariacie), z czym wiążą się powinności działania ze szczególną starannością i dbałości o bezpieczeństwo obrotu, w tym o jurydyczną poprawność dokonywanych czynności. Artykuł 86 prawa o notariacie stanowi zakaz czynności notarialnej, jeżeli notariusz poweźmie wątpliwość, czy strona czynności ma zdolność do czynności prawnych, co literalnie odnosi się do pojęcia określonego w art. 11 k.c., gdy jest formalnie ubezwłasnowolniona. Jednak wykładnia historyczna uwzględnia dawne rozumienie tego pojęcia jako zdolności naturalnej do swobodnego wyrażenia woli. Notariusz zatem powinien odmówić dokonania czynności notarialnej w oparciu o art. 81 prawa o notariacie w ramach sprawowanej jurysdykcji prewencyjnej, także gdy zachodzi uzasadnione przypuszczenie o zaistnieniu wady oświadczenia woli. Chodzi o wątpliwość, czy strona działa w stanie dostatecznej świadomości, stwierdzenie ułomności i jej stopnia w odniesieniu do strony czynności. Wynika ona z osądu notariusza, opartego na obserwacji zachowania strony lub informacjach pochodzących z innego źródła, ocenianych w ramach własnych spostrzeżeń i doświadczenia życiowego notariusza.

Notariusz winien zatem upewnić się, czy strona nie ma zniesionej zdolności do powzięcia decyzji i wyrażenia woli, w razie niekonwencjonalnego zachowania się, przez rozmowę wstępną ze stroną, pozwalającą ocenić funkcje poznawcze stawającego. Dodatkowo zgodnie z art. 3 prawa o notariacie akt może być dokonany poza siedzibą kancelarii, w szpitalu czy w domu osoby chorej lub w podeszłym wieku, co już może wskazywać na stan strony. Powinien też upewnić się, czy nie zachodzi wyłączenie swobody lub czy treść zamierzonego testamentu jest wyrazem woli testatora, czy też wynikiem sugestii osoby trzeciej. Ma on jednak ograniczone możliwości ustalenia stanu zdrowia, w tym psychicznego strony, spostrzeżenia, czy stawający nie cierpi w danej chwili na zaburzenia wyłączające jego poczytalność, zarówno z uwagi na czas trwania kontaktu, jak i brak wiadomości specjalnych w tym zakresie. Z tych względów sam fakt, że dana czynność prawna dokonana jest w formie aktu notarialnego sporządzonego przez podmiot urzędowy, nie wyłącza możliwości następczego ustalenia nieważności złożonego oświadczenia woli. Nawet brak odmowy aktu oparty na niewystąpieniu u notariusza wątpliwości o poczytalności strony nie jest wiążący dla sądu, który może dokonać odmiennych ustaleń.

Najczęściej w praktyce występuje zarzut braku woli i świadomości dokonania określonej czynności prawnej. Zaburzenia te mogą wynikać z choroby psychicznej czy schorzeń somatycznych, jak zespół otępienny i zmiany psychoorganiczne, a także przemijających zaburzeń czynności psychicznych, takich jak upojenie alkoholowe, stan nieprzytomności spowodowany gorączką, hipoglikemią, chorobą nowotworową. Może też chodzić o zażywane leki, gdyby miały silne działanie psychotropowe, znoszące zdolność do postrzegania rzeczywistości, do samodzielnego i świadomego podejmowania decyzji, jak również do jej wyrażania w sposób zgodny z intencjami stawającego. Występowanie choroby psychicznej nie powoduje samo przez się nieważności oświadczenia, a jedynie stwierdzenie w chwili jego składania stanu zaburzenia świadomości wyłączającego rzeczowy kontakt z otoczeniem oraz zdolność prawidłowego rozumowania, oceny sytuacji, powzięcia decyzji i wyrażenia woli. Niektóre zaburzenia mają bowiem charakter okresowy, a w pozostałym czasie możliwe jest świadome i swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Odmiennie, w niektórych chorobach, jak zespół otępienny, zachowana jest zdolność do werbalnego komunikowania czy dokonywania prostych czynności, co nie oznacza, że nie zachodzi wyłączenie świadomego i swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli.

Nie wszystkie zaburzenia dotyczące zachowania człowieka prowadzą do zniesienia jego poczytalności (zdolności rozpoznania znaczenia swoich decyzji, świadomego i swobodnego decydowania i wyrażania woli). Uzależnienie od alkoholu jest rodzajem zaburzenia psychicznego, co samo w sobie nie jest powodem do niemożności wyrażenia woli, a jedynie powikłania alkoholizmu odpowiadające ciężkością chorobie psychicznej bądź stan upojenia alkoholowego mogą być przeszkodą w złożeniu świadomego oświadczenia. Zaburzenia dotyczące sfery osobowości (zaburzenia charakterologiczne, psychopatie, socjopatie) zazwyczaj nie łączą się z nieświadomością dotkniętej nimi osoby co do sensu jej działań ani też z niemożnością swobodnego podjęcia decyzji, nie dotykają sfery woli, lecz tylko motywacji.

Brak zdolności testowania może mieć przyczyny nie w stanie psychicznym testatora, lecz zewnętrznym jako sugestii osoby trzeciej, gdy spadkodawca kieruje się motywami intelektualnymi lub pobudkami uczuciowymi mającymi charakter chorobliwy, pozostaje pod dominującym wpływem czyjejkolwiek sugestii i nie ma wewnętrznego poczucia swobody. Przy stanie psychicznym spadkodawcy, który objawiał się brakiem zdolności do krytycznego myślenia i podatnością na bodźce zewnętrzne, sporządzenie testamentu w celu uwolnienia się od próśb natrętnych osób można uznać za działanie bez woli testowania. W przypadku groźby spadkodawca w subiektywnym odczuciu obawia się, że niedokonanie określonych rozrządzeń majątkowych na wypadek śmierci spowoduje niekorzystne następstwa dla niego lub innych osób, a obawa ta jest przyczyną złożenia oświadczenia woli określonej treści.

Skomplikowane i długotrwałe postępowanie dowodowe

Ustalenie wymienionych okoliczności wymaga rozbudowanego postępowania dowodowego obejmującego dokumentację medyczną, zeznania świadków oraz opinie biegłych sądowych. Konieczne jest zgromadzenie dokumentów obrazujących problemy psychosomatyczne danej osoby i stosowane leczenie. Zeznania świadków powinny przedstawiać funkcjonowanie tej osoby w życiu codziennym, w tym jej funkcji poznawczych, kontaktów z otoczeniem, występowania zaburzeń zachowania. Miarodajne są zeznania świadków niezainteresowanych bezpośrednio wynikiem sprawy, sąsiadów, personelu medycznego, a także członków rodziny przy ocenie wiarygodności relacji jako wyważonej, rzeczowej i obiektywnej w świetle art. 233 § 1 k.p.c.

Szczególne znaczenie mogą mieć zeznania jako świadka notariusza sporządzającego dany akt co do jego spostrzeżeń odnośnie do zachowania i funkcji poznawczych strony. Zazwyczaj jednak nie dostarczają one materiału do ustalenia faktów istotnych dla rozstrzygnięcia, gdyż z uwagi na upływ czasu i dużą liczbę sporządzanych aktów szczegóły konkretnej czynności objęte są niepamięcią. Sprowadzają się one do odwołania do domniemania, że skoro w owym czasie nie doszło do decyzji o odmowie sporządzenia aktu, to oznacza, że notariusz nie obserwował nietypowego zachowania strony i nie powziął wątpliwości o poczytalności. Stwierdzenie stanu umysłowego testatora nie mieści się w zakresie kompetencji notariusza, jego oświadczenie w tym przedmiocie podlega zatem ocenie sądu na ogólnych zasadach.

Ostateczna analiza psychiki człowieka dotkniętego zaburzeniami umysłowymi wymaga wiadomości specjalnych i niezbędne jest powołanie biegłego z zakresu psychiatrii, który w oparciu o dokumentację medyczną i treść dowodów osobowych oceni stan psychiczny w momencie oświadczenia woli. Zależnie od źródła zaburzeń świadomości może być celowe powołanie innego biegłego medyka jak onkolog czy neurolog do oceny stanu somatycznego osoby i jego wpływu na stan psychiki. Opinie biegłych podlegają w sferze merytorycznej kontroli przez sąd, który nie ma wiadomości specjalnych, więc ogranicza się ona do oceny poprawności logicznej toku rozumowania i wniosków, zupełności, stanowczości, oparcia na wiedzy fachowej. Sąd w sprawie, do której rozstrzygnięcia wymagane są wiadomości specjalne, nie może wydać orzeczenia wbrew wnioskom wypływającym z opinii, uznanej przez tenże sąd za fachową i rzetelną.

Podsumowując, należy stwierdzić, iż postępowanie sądowe, w którym badany jest zarzut nieważności oświadczenia woli zawartego w akcie notarialnym, wymaga z reguły skomplikowanego i długotrwałego postępowania dowodowego. Niezależnie od oceny notariusza sąd samodzielnie ustala okoliczności dotyczące stanu zdrowia i możliwości kierowania swoim postępowaniem, podejmowania decyzji i wyrażania woli oraz rozumienia znaczenia składanych oświadczeń. Materiał dowodowy służący za podstawę tych ustaleń faktycznych obejmuje z reguły dokumentację medyczną oraz dowody osobowe w postaci zeznań świadków czy przesłuchania stron, konieczne jest też odwołanie do wiedzy biegłych z zakresu psychiatrii i innych dziedzin medycyny.