Obszerna nowela upadłości konsumenckiej weszła w życie 24 marca br.1 Wprowadza ona wiele reform, które w sposób znaczący zmieniają przebieg upadłości konsumenckiej w Polsce. Na co powinniśmy się zatem przygotować?
Aby przybliżyć najistotniejsze zmiany wraz z ich krótkim omówieniem, posłużę się przykładowym Nowakiem, który niezmiennie pozostaje najpopularniejszym nazwiskiem w Polsce, co czyni go statystycznie ?najpodatniejszym? na upadłość konsumencką[1].
O UPADŁOŚCI W POLSCE I NA ŚWIECIE
Upadłość konsumencka wprowadzona została do polskiego systemu prawnego w 2009 r.[2] Zasięg ukształtowanej wówczas upadłości był na tyle ograniczony, że zdecydowano się na jej gruntowną reformę, która weszła w życie pod koniec 2014 r. Zmiany te doprowadziły do znaczącego zwiększenia się konsumenckich spraw upadłościowych. Przykładowo w 2015 r. mieliśmy 2112 upadłości, w 2016 r. już 4447, w 2017 r. ? 5535, a w 2018 r. ? 6570. Rekordowy okazał się rok 2019, w którym odnotowano ich aż 7944[3]. W sumie w latach 2015?2019 ?upadło? 26 618 osób w Polsce. Choć liczba ta wydaje się być wysoka, to jednak znacząco odbiega od tych, jakie są odnotowywane w krajach rozwiniętych. Na przykład w Kanadzie takich postępowań przeprowadza się ok. 130 tys., w Stanach Zjednoczonych ? 700 tys., a w krajach europejskich takich jak Francja i Niemcy odpowiednio 200 i 80 tys. rocznie. Kogo dotykają jednak upadłości konsumenckie w Polsce?
KIM SĄ ?UPADLI? W POLSCE?
Rozstrzał wieku jest znaczący, bowiem najmłodszy ?upadły? w Polsce w 2019 r. miał jedynie 16 lat, a najstarszy 94 lata. Średnia wieku wyniosła 51 lat, przy czym nieco wyższa była dla kobiet (52 lata) niż mężczyzn (50 lat). Najbardziej zagrożoną upadłością grupą wiekową był przedział 40?49 lat (23,18%) oraz 60?69 lat (20,88%). Najwięcej upadłości konsumenckich ogłoszono w województwie mazowieckim (1581 osób), następnie w śląskim (875 osób), a najmniej w zachodniopomorskim (261 osób). Najczęściej w 2019 r. upadli Polacy byli winni firmom i funduszom skupiającym długi (44,4 mln zł), bankom i parabankom (32,2 mln zł) oraz deweloperom (2,7 mln zł)[4]. Jakie są tego przyczyny? Tego już statystyki nie biorą pod uwagę, lecz we wchodzących w życie przepisach następują fundamentalne zmiany. Na czym będą one polegały i jakie będą miały znaczenie dla naszego Nowaka?
DOMINUJĄCY MODEL UPADŁOŚCI KONSUMENCKIEJ I NOWOŚCI W 2020 R.
Celami upadłości konsumenckiej były i są oddłużenie niewypłacalnego konsumenta poprzez umorzenie całości lub części długów oraz zaspokojenie należności wierzycieli. Przed 24 marca najczęstszy model oddłużenia w upadłości konsumenckiej sprowadzał się do ustalenia planu spłaty wierzycieli, poprzedzonego ogłoszeniem upadłości dłużnika wraz ze spisaniem jego wierzytelności oraz likwidacją masy upadłości. Plan spłaty stanowił harmonogram zadłużenia, który wyznaczany był maksymalnie na 36 miesięcy, a po jego wykonaniu sąd wydawał postanowienie o umorzeniu reszty zobowiązań. Możliwe było, i będzie również nadal, umorzenie zobowiązań bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, jeżeli osobista sytuacja upadłego wskazywała, że jest on trwale niezdolny do dokonywania jakichkolwiek spłat wierzycieli. Sąd jednak każdorazowo badał, wraz ze złożonym wnioskiem, przyczyny upadłości konsumenta i zgadzał się na nią tylko względem takich dłużników, którzy nie dopuścili się rażącego niedbalstwa lub umyślności w doprowadzeniu się do stanu niewypłacalności. To właśnie w tych żmudnych czynnościach przed sądem upatrywano potrzeby usprawnienia procedury upadłościowej w celu ułatwienia Nowakowi ponownego startu w życiu. Ta szansa dana została również osobom fizycznym prowadzącym jednoosobową działalność gospodarczą. Nowela wprowadza więc zmiany do ?klasycznego? postępowania oraz umorzenia zobowiązań bez ustalania planu spłaty wierzycieli, a także powołuje nowe procedury, tj. warunkowe umorzenie zobowiązań bez ustalenia planu spłaty wierzycieli oraz umorzenie w drodze układu.
CO MOŻE ZROBIĆ NOWAK PO 24 MARCA?
Po pierwsze sądy w Polsce nie będą już oceniały ?moralności? Nowaka na etapie rozpoznawania wniosku o ogłoszenie jego upadłości. Sąd weźmie pod uwagę tylko jego niewypłacalność i ogłosi jego upadłość również wtedy, gdy doprowadził się do swojej niewypłacalności umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa.
W 2015 r. mieliśmy 2112 upadłości konsumenckich, w 2016 r. już 4447, w 2017 r. ? 5535, a w 2018 r. ? 6570. Rekordowy okazał się rok 2019, w którym odnotowano ich aż 7944.
Po drugie badanie ?moralności? przeprowadzone zostanie dopiero po ustaleniu planu spłat, co oznacza, iż nastąpi po wydaniu postanowienia o upadłości. Równolegle wdrożona będzie procedura zajęcia jego majątku przez syndyka, o ile oczywiście taki majątek istnieje. Jednakże istotną zmianą będzie rozgraniczenie czasu spłaty zobowiązań w ramach sądowej oceny ?moralności? postępowania Nowaka. W przypadku gdy sąd uzna, że doprowadził się on do stanu upadłego z przyczyn niezależnych od niego, okres spłaty będzie wynosił 36 miesięcy, przy czym w braku posiadania majątku lub też uznania za trwale niezdolnego do spłaty zobowiązań dług ten będzie mógł być nadal umorzony. Natomiast w przypadku doprowadzenia się Nowaka do niewypłacalności umyślnie lub poprzez własne zaniedbania okres spłaty zobowiązań będzie wynosił od 36 miesięcy do 84 miesięcy, czyli maksymalnie siedem lat. Na marginesie warto dodać, że Nowak nie uwolni się całkowicie od odpowiedzialności, ponieważ będzie musiał się liczyć z odpowiedzialnością karną, albowiem czynem zabronionym ? wedle art. 301 par. 2 i 3 Kodeksu karnego ? pozostaje nadal doprowadzenie się do niewypłacalności na skutek umyślnych działań, jak i też lekkomyślności.
Po trzecie sąd po ustaleniu listy wierzytelności i likwidacji majątku Nowaka wyda jedno z poniższych rozstrzygnięć, tj. (1) ustali plan spłaty wierzycieli, albo (2) umorzy zobowiązania bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, albo (3) warunkowo umorzy zobowiązania Nowaka bez planu spłaty wierzycieli, albo (4) odmówi ustalenia planu spłaty wierzycieli czy umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli lub warunkowego umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli. Te ostatnie postanowienia sąd wyda, gdy Nowak doprowadził się do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień w sposób celowy lub też w ciągu 10 lat przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w stosunku do upadłego prowadzone było postępowanie upadłościowe, w którym umorzono całość lub część jego zobowiązań, chyba że wydanie takiego rozstrzygnięcia uzasadnione jest względami słuszności lub humanitarnymi.
Po czwarte warunkowe umorzenie zobowiązań upadłego bez ustalania planu spłaty wierzycieli będzie dopuszczalne tylko wówczas, gdy jego osobista sytuacja nie będzie mieć charakteru trwałego, pod warunkiem że w okresie pięciu lat od dnia uprawomocnienia się takiego postanowienia Nowak ani żaden z wierzycieli nie złoży wniosku o ustalenie spłaty wierzycieli, na skutek którego sąd uchyli swoje wcześniejsze ?warunkowe? postanowienie. W okresie tych pięciu lat Nowak nie będzie mógł również dokonywać czynności prawnych, które mogłyby pogorszyć jego sytuację majątkową, z wyłączeniem wyjątków zatwierdzonych przez sąd. Nowak zostanie także zobowiązany w tym okresie do składania sądowi corocznych sprawozdań ze swojej sytuacji majątkowej. Z upływem pięciu lat od dnia uprawomocnienia tego postanowienia i w przypadku braku wniosku o ustalenie spłaty wierzycieli zobowiązania Nowaka ulegną umorzeniu, chyba że np. nie złożył takiego sprawozdania, podał nieprawdziwe informacje, zataił przychody lub ukrywał majątek albo dokonał też czynności prawnej bez zgody sądu.
Po piąte Nowak będzie mógł również skorzystać z uproszczonej procedury. Chodzi o oddłużenie na mocy zatwierdzonego przez sąd układu, który zostanie zawarty przez niego oraz zgromadzenie wierzycieli z zastrzeżeniem, że postępowanie to zostanie przeprowadzone pod nadzorem doradcy restrukturyzacyjnego. Pozwoli to na uniknięcie ogłoszenia upadłości przez Nowaka wraz z ?ochroną? w części lub całości jego majątku, bowiem spłata zadłużenia będzie wykonywana na podstawie tak zatwierdzonego układu. Ten tryb postępowania, dotychczas niedostępny dla osób fizycznych, został wprowadzony do upadłości konsumenckiej, co tym bardziej jest uzasadnione, że upadłość ta została poszerzona o osoby prowadzące jednoosobową działalność gospodarczą. Co będzie mógł taki Nowak przedsiębiorca?
UPADŁOŚĆ JEDNOOSOBOWEJ DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ
Po 24 marca Nowak będzie mógł upaść nie tylko jako Nowak, lecz także jako osoba fizyczna prowadząca działalność w ramach wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej. Sąd może jednak odmówić mu oddłużenia podobnie jak w przypadku osoby fizycznej, jeżeli uzna, że doprowadził się do swojej niewypłacalności lub też istotnie ją zwiększył, w szczególności trwoniąc części składowe majątku lub też nie regulując celowo wymagalnych zobowiązań. Co jednak istotne dla Nowaka, zrównanie pozycji upadłej osoby fizycznej z osobą prowadzącą jednoosobową działalność gospodarczą obejmuje również takie kwestie jak na przykład przyznanie mu z licytacji sprzedaży jego nieruchomości kwoty odpowiadającej dwuletniemu czynszowi za najem lokalu w miejscowości, w której mieściła się ta nieruchomość. Nie wszystkie jednak zobowiązania Nowaka będą podlegały umorzeniu.
CO NIE BĘDZIE PODLEGAŁO NADAL UMORZENIU?
Umorzeniu nie podlegają nadal zobowiązania o charakterze alimentacyjnym, zobowiązania wynikające z rent z tytułu odszkodowania za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci, zobowiązania do zapłaty orzeczonych przez sąd kar grzywny, a także do wykonania obowiązku naprawienia szkody oraz zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Na umorzenie nie można liczyć także w przypadku zobowiązania do zapłaty nawiązki lub świadczenia pieniężnego orzeczonych przez sąd jako środek karny lub środek związany z poddaniem sprawcy próbie oraz zobowiązania do naprawienia szkody wynikającej z przestępstwa lub wykroczenia stwierdzonego prawomocnym orzeczeniem, czy zobowiązania, których upadły umyślnie nie ujawnił, o ile wierzyciel nie brał udziału w konsumenckim postępowaniu upadłościowym.
A CO Z BYŁĄ LUB OBECNĄ ŻONĄ NOWAKA?
Ze względu na przypadki pokrzywdzenia małżonka ?upadłego? wprowadzony został nowy przepis (art. 125 ust. 3 zd. 2 i 3 pr. up.), na którego podstawie małżonek lub były małżonek upadłego będzie mógł wystąpić z powództwem uznania rozdzielności majątkowej za skuteczną w stosunku do masy upadłościowej. W tym celu niezbędne będzie spełnienie dwóch przesłanek, tj. udowodnienie przed sądem, że w chwili powstania rozdzielności majątkowej nie wiedział
o nadmiernych długach współmałżonka, a także że rozdzielność taka nie doprowadziła do pokrzywdzenia wierzycieli. Ocena spełnienia lub też braku wypełnienia tych przesłanek pozostanie w rękach sędziego. Ponadto syndyk będzie miał obowiązek pouczenia małżonka o treści art. 124?126 pr. up. oraz o możliwości uczestnictwa w postępowaniu i dochodzenia w nim należności z tytułu udziału w majątku wspólnym.
CO JESZCZE CZEKA NOWAKA?
Ustawa przewiduje wiele innych instytucji, których nie sposób omówić szczegółowo. Przykładowo zgłoszenie wierzytelności powinno być składane bezpośrednio syndykowi, przy czym nowela przesądza, że zgłoszenie takie będzie przerywało jego bieg przedawnienia. Nowak niebędący przedsiębiorcą może także zaproponować szybką sprzedaż całego podlegającego egzekucji majątku w trybie licytacji. Ustawa zawiera także m.in. zmiany mające na celu uporządkowanie i doprecyzowanie przepisów związanych z możliwością jednoczesnej sprzedaży składników przedsiębiorstwa dłużnika na rzecz więcej niż jednego nabywcy czy też określeniem części dochodu upadłego, która nie wchodzi do masy upadłości.
Przeszliśmy w skrócie wraz z Nowakiem przez najważniejsze zmiany w upadłości konsumenckiej, które weszły w życie 24 marca. Największym wyzwaniem będzie jednak interpretacja tych przepisów i pomoc prawna, która będzie świadczona przez radców prawnych. Trudno określić z pewnością, jaki będzie wpływ tej reformy, ale bez wątpienia wprowadza ona na tyle rewolucyjne zmiany, że liczba spraw znacząco się zwiększy.
[1]1 Ustawa z 30 sierpnia 2019 r. o zmianie ustawy ? Prawo upadłościowe oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2019 r., poz. 1802.
Na marginesie jednak warto dodać, że zjawisko upadłości konsumenckiej nieco częściej dotyka kobiety niż mężczyzn w Polsce.
[2] Ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie przepisów odnoszących się do upadłości konsumenckiej do obowiązującej wówczas ustawy ? Prawo upadłościowe
i naprawcze. Ustawa taką nazwę nosiła do 31 grudnia 2015 r., a obecnie jest to ustawa ? Prawo upadłościowe (dalej pr. up.), Dz.U. z 2003 r. nr 60, poz. 535 z późn. zm.
[3] https://www.coig.com.pl/2019-upadlosc-konsumencka_grudzien.php.
[4] Ibidem.
