W ciągu ostatnich lat można zaobserwować wzrost zainteresowania problematyką prawa kanonicznego, głównie w zakresie stwierdzenia nieważności małżeństwa. Świadomość dostępności tej instytucji, w dużej mierze rozpowszechnionej przez list apostolski motu proprio ?Mitis Iudex Dominus Iesus? papieża Franciszka1, przełożyła się na liczne zapytania osób szukających pomocy prawnej z dziedziny prawa kanonicznego. Co trzeba wiedzieć o stwierdzeniu nieważności małżeństwa kościelnego?
Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa rządzi się swoimi prawami wynikającymi z Kodeksu prawa kanonicznego (KPK)2. W każdej diecezji ustanowiony jest sąd biskupi (trybunał) uprawniony do rozpoznawania spraw o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Przy sądach biskupich niekiedy działają poradnie prawne, w których każdy zainteresowany może dowiedzieć się o głównych zasadach wniesienia skargi o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Każdy sąd publikuje również listę profesjonalnych pełnomocników ? adwokatów kanonicznych.
PRZESŁANKI DO STWIERDZENIA NIEWAŻNOŚCI
Postępowanie o stwierdzenie nieważności małżeństwa jest postępowaniem pisemnym. Aby je zainicjować, należy złożyć skargę o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Do wniesienia skargi uprawniony jest każdy z małżonków. Trybunałem (sądem) właściwym do wniesienia skargi jest trybunał w diecezji, w której małżeństwo zostało zawarte albo jedna ze stron (lub obie) w niej mieszka.
Największa trudność polega na określeniu tytułu (przesłanki) stwierdzenia nieważności małżeństwa. Prawidłowe wykonanie tego zadania wymaga zarówno biegłości w prawie kanonicznym, jak też bardzo szczegółowego poznania historii danego związku.
Istnieje wiele okoliczności, które mogą spowodować nieważność małżeństwa kanonicznego lub do niej doprowadzają. Mogą to być przeszkody małżeńskie przyczyniające się do tego, że dana osoba nie może skutecznie zawrzeć tego sakramentu, tj. przeszkody wieku, pokrewieństwa lub powinowactwa, a także węzła małżeńskiego. W praktyce pojawiają się bardzo rzadko, ponieważ okoliczności te są szczegółowo badane przed ślubem.
Najczęściej stwierdzenie nieważności małżeństwa wynika z wady zgody małżeńskiej. Aby wyrazić zgodę na zawarcie sakramentu, trzeba mieć zdolność do złożenia tego oświadczenia, przy czym istnienie wady zgody małżeńskiej ocenia się w chwili złożenia oświadczenia o wyrażeniu zgody małżeńskiej. Z praktycznego punktu widzenia wypada zaznaczyć, że stanowi to trudność w dowodzeniu wady
w czasie trwania procesu.
Kodeks prawa kanonicznego stanowi w kanonie 1095, że niezdolni do zawarcia małżeństwa są ci, którzy:
- są pozbawieni wystarczającego używania rozumu ? czyli są pozbawieni możliwości kierowania swoim działaniem;
- mają poważny brak rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich wzajemnie przyjmowanych i przekazywanych;
- z przyczyn natury psychicznej nie są zdolni podjąć istotnych obowiązków małżeńskich (innymi słowy nie mogą przyjąć na siebie tych obowiązków, jeżeli z przyczyn leżących w psychice małżonka nie będzie on w stanie ich wypełnić)[1].
Kolejne wady zgody małżeńskiej, które mogą stanowić podstawę prowadzenia procesu o stwierdzenie nieważności małżeńskiej, są bardzo zbliżone do wad oświadczenia woli wskazanych w przepisach Kodeksu cywilnego. Jako wady zgody małżeńskiej KPK wskazuje m.in.: błąd, podstęp, symulację zgody małżeńskiej (pozorność wyrażenia zgody), warunek, przymus i bojaźń.
PROCES TRWA NIE KRÓCEJ NIŻ ROK
Formułując skargę, której forma jest bardzo zbliżona do pozwu składanego w postępowaniu przed sądem powszechnym (cywilnym), trzeba wskazać, z jakiego tytułu będzie prowadzone postępowanie, tj. z jakich powodów uważamy małżeństwo za nieważne. Skarga powinna zawierać wnioski dowodowe zmierzające do wykazania nieważności małżeństwa. Najczęściej zgłaszane są dowody z zeznań świadków (najlepiej takich, którzy znali małżonków jeszcze przed ślubem) oraz dowody z dokumentów (głównie dokumentacji medycznej).
Postępowanie przed sądem biskupim nie jest bezpłatne i strona wnosząca skargę będzie musiała pokryć jego koszty. W zależności od diecezji opłata od skargi wynosi od ok. 800 do 2,5 tys. zł za proces w pierwszej instancji.
Kiedy skarga zostanie przyjęta, rozpoczyna się proces, w toku którego sąd przesłucha strony (choć strona przeciwna może nie brać udziału w postępowaniu, co nie będzie stało na przeszkodzie w rozpoznaniu sprawy) oraz świadków, dopuści dowody z opinii biegłych (głównie z zakresu psychologii lub psychiatrii), jeżeli jest to potrzebne dla rozpoznania sprawy. Inaczej niż w Kodeksie postępowania cywilnego przesłuchanie stron lub świadków przed trybunałem odbywa się bez udziału strony przeciwnej. Strony oraz świadkowie przesłuchiwani są pojedynczo i oddzielnie.
Cały proces zwykle trwa nie krócej niż rok. Od niekorzystnego dla strony rozstrzygnięcia przysługuje apelacja do trybunału wyższej instancji. Do czasu wydania motu proprio ?Mitis Iudex Dominus Iesus? sprawy o stwierdzenie nieważności małżeństwa wymagały dwóch pozytywnych (czyli stwierdzających nieważność małżeństwa) wyroków. Oznaczało to, że sprawa rozstrzygnięta przez trybunał pierwszej instancji trafiała w zasadzie automatycznie do trybunału wyższej instancji, gdzie wyrok był weryfikowany, a zgromadzony materiał dowodowy oceniany na nowo. Obecnie tzw. dekret o wykonalności wyroku zostaje wydany, jeżeli za nieważnością małżeństwa pozytywnie rozstrzygnął trybunał jednej instancji.
KTO MOŻE ZOSTAĆ ADWOKATEM KANONICZNYM
W postępowaniu przed sądem można ustanowić profesjonalnego pełnomocnika (adwokata kanonicznego). Zgodnie z Kodeksem prawa kanonicznego ?adwokat powinien być osobą pełnoletnią i nienaruszonej sławy. Adwokat ma być ponadto katolikiem, chyba że biskup diecezjalny zezwoli inaczej, doktorem prawa kanonicznego lub skądinąd prawdziwie biegłym?. Funkcję adwokata kanonicznego przy danym sądzie powierza biskup. Adwokat ma prawo uczestniczyć w przesłuchaniu stron i świadków (co jest
o tyle ważne, że strona nie ma takiej możliwości), ma prawo zadawać pytania. Jak napisał ks. Remigiusz Sobański ? ?Wiedza prawnicza od dawna przestała być powszechną, a odkąd istnieją sądy, występują też adwokaci?[2]. Niewątpliwie możliwość korzystania z pomocy profesjonalnego pełnomocnika (adwokata kanonicznego) w procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa jest cenna i pozwala stronie pewniej i bezpieczniej przejść przez cały proces stwierdzenia nieważności małżeństwa.
[1] W. Góralski, Małżeństwo kanoniczne, LexisNexis, Warszawa 2011, s. 160.
[2] Ks. Remigiusz Sobański ? Udział adwokata w procesie o nieważności małżeństwa, Ius Matrimoniale 2 (8), 125-144, 1997.
