Ustawą z dnia 9 marca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw1 zmieniono procedurę cywilną, jednak ustawodawca na tym nie poprzestał. Już siedem dni po wejściu w życie przepisów nowelizacji,
7 lipca 2023 r., uchwalono kolejną zmianę przepisów2. Analizując kolejne nowelizacje k.p.c., można zauważyć tendencję do zwiększania obowiązków pełnomocników procesowych i zaostrzania rygoryzmów procesowych wobec nich.
Procedura cywilna jest pełna pułapek, które powodują, że nawet z pozoru niewielki błąd może przynieść negatywne konsekwencje procesowe. Artykuł niniejszy ma na celu kontynuację krytyczną kolejnych „pułapek procesowych” dotyczących postępowania przygotowawczego i rozprawy.
Postępowanie przygotowawcze
Postępowanie przygotowawcze wprowadzono do procedury cywilnej ustawą z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie k.p.c. Ten nowy etap postępowania od początku wzbudzał kontrowersje. W założeniu posiedzenie przygotowawcze miało przyspieszyć rozpoznanie spraw cywilnych i doprowadzić do zwiększenia liczby ugód sądowych. Nadzieje na skrócenie postępowań sądowych nie spełniły się jednak z powodu niespójnej konstrukcji przepisów art. 2054–20512 k.p.c., co spowodowało nikłe zainteresowanie sądów tą instytucją. Wśród praktyków powstało powiedzenie, że aby zastosować przepisy o postępowaniu przygotowawczym, trzeba je obchodzić. Praktyka stosowania posiedzenia przygotowawczego (a w zasadzie jej brak) spowodowała pilną potrzebę znowelizowania przepisów. Zmiana zasad postępowania przygotowawczego ustawą z dnia 9 marca 2023 r. poprawiła wiele błędów, ale jednocześnie zastawiła na pełnomocników zawodowych kilka pułapek procesowych.
Przeprowadzenie posiedzenia przygotowawczego jest co do zasady obligatoryjne (art. 2054 § 1 k.p.c.), jednak w sprawach, w których przewodniczący uzna, że przeprowadzenie posiedzenia przygotowawczego nie przyczyni się do sprawniejszego rozpoznania sprawy, może pominąć ten etap postępowania i nadać sprawie inny bieg (art. 2054 § 3 k.p.c.), np. skierować na posiedzenie niejawne w celu wydania odpowiedniego postanowienia (np. o odrzuceniu pozwu, o przekazaniu sprawy, o zawieszeniu postępowania), wydania nakazu zapłaty albo wydania wyroku na posiedzeniu niejawnym
(art. 1481 § 1 k.p.c.). Przewodniczący może także sprawę od razu skierować do rozpoznania na rozprawie (art. 2054 § 3 k.p.c.). O przeprowadzeniu posiedzenia przygotowawczego decyduje wyłącznie przewodniczący, uwzględniając wszelkie okoliczności i ewentualne wnioski stron co do przeprowadzenia postępowania przygotowawczego. Decyzja przewodniczącego o wyznaczeniu posiedzenia przygotowawczego zapada w formie zarządzenia o wyznaczeniu posiedzenia z podaniem jego daty i miejsca oraz wezwaniem na posiedzenie osób, których udział jest konieczny. Decyzja o odstąpieniu od przeprowadzenia postępowania przygotowawczego nie wymaga wydania żadnej sformalizowanej decyzji. Należy zaznaczyć, że wniosek strony o nieprzeprowadzanie postępowania przygotowawczego nie jest dla sądu wiążący. Należy pamiętać, że nawet jeżeli powód wniosek taki złoży, a przewodniczący wyznaczy posiedzenie przygotowawcze i powód lub jego pełnomocnik nie stawi się na posiedzenie, to sąd umorzy całe postępowanie.
Na posiedzenie przygotowawcze wzywa się do osobistego stawiennictwa strony i ich pełnomocników. Stawiennictwo osób wezwanych na posiedzenie przygotowawcze jest co do zasady obowiązkowe. Tutaj pojawia się problem dużych podmiotów, w których zarząd często nie ma żadnej wiedzy o jednostkowej sprawie prowadzonej w sądzie. W takim przypadku przewodniczący może co prawda odstąpić od wzywania strony na posiedzenie przygotowawcze, jeżeli z okoliczności sprawy wynika, że udział pełnomocnika będzie wystarczający (art. 2054 § 11), jednak nie ma takiego obowiązku. Jeżeli przewodniczący wezwie stronę do osobistego pełnomocnictwa, to pełnomocnik powoda musi pamiętać, że aby uniknąć umorzenia całego postępowania, konieczne jest złożenie wniosku o jego przeprowadzenie bez udziału strony. Wniosek musi zostać złożony przed rozpoczęciem posiedzenia przygotowawczego, może też zostać złożony już w pozwie, na wypadek gdyby przewodniczący zdecydował o przeprowadzeniu postępowania przygotowawczego. Wezwanie strony i jej niestawiennictwo przy braku takiego wniosku spowoduje umorzenie całego postępowania, nawet jeżeli pełnomocnik sam stawi się na posiedzenie. Ustawa przewidziała od tej zasady wyjątki, jeżeli bowiem stroną jest Skarb Państwa, jednostka samorządu terytorialnego, państwowa osoba prawna, organ emerytalny lub rentowy, bank, spółdzielcza kasa oszczędnościowo-kredytowa, zakład ubezpieczeń, zakład reasekuracji, fundusz inwestycyjny lub dom maklerski, wzywa się tylko jej pełnomocnika, chyba że nie został ustanowiony.
Jeżeli wezwany na posiedzenie powód lub jego pełnomocnik bez usprawiedliwienia nie stawi się na posiedzenie przygotowawcze, sąd umarza postępowanie, rozstrzygając o kosztach jak przy cofnięciu pozwu, chyba że sprzeciwi się temu obecny na tym posiedzeniu pozwany. Postanowienie o umorzeniu postępowania sąd doręcza nieobecnym stronom wraz z uzasadnieniem. Na postanowienie o umorzeniu postępowania służy zażalenie. Jeżeli natomiast na posiedzenie przygotowawcze nie stawi się pozwany, sąd przeprowadzi posiedzenie w obecności powoda, a plan rozprawy zostanie sporządzony bez udziału pozwanego. Ustalenia zawarte w planie rozprawy zatwierdzonym przez sąd wiążą zarówno powoda obecnego na posiedzeniu, jak i pozwanego, który na posiedzenie nie stawił się, mimo prawidłowego wezwania.
Posiedzenie przygotowawcze co do zasady powinno odbywać się w budynku sądu, jednak przewodniczący może zarządzić przeprowadzenie posiedzenia jawnego przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających jego przeprowadzenie na odległość, z jednoczesną transmisją obrazu i dźwięku (posiedzenie zdalne). W takim przypadku strony i osoby wezwane mogą łączyć się zdalnie z sądem z dowolnego miejsca. Ponieważ posiedzenie to nie jest rozprawą, przewodniczący ani pełnomocnik nie muszą używać togi.
Głównym celem posiedzenia przygotowawczego jest doprowadzenie do zawarcia przez strony ugody kończącej spór, bez konieczności rozstrzygania go przez sąd. Na posiedzeniu przygotowawczym przewodniczący ustala ze stronami przedmiot sporu i wyjaśnia stanowiska stron, także w zakresie prawnych aspektów sporu. Jeżeli nie uda się doprowadzić stron do ugody, na posiedzeniu przygotowawczym sporządza się plan rozprawy (art. 2055 § 1 k.p.c.). W takim wypadku przewodniczący kieruje sprawę na rozprawę. Jeżeli zachodzą przesłanki rozpoznania sprawy na posiedzeniu niejawnym (art. 1481 § 1 k.p.c.), przewodniczący może wyznaczyć posiedzenie niejawne.
Należy podkreślić, że w przypadku skierowania sprawy do rozpoznania na posiedzeniu niejawnym (art. 1481 § 1 k.p.c.) strony nie mają jakichkolwiek możliwości żądania przeprowadzenia rozprawy. Wniosek o wysłuchanie strony na rozprawie nie wiąże sądu, bowiem przepisu art. 1481 § 3 k.p.c. nie stosuje się. Po przeprowadzeniu posiedzenia przygotowawczego rozstrzygnięcie sprawy nawet bardzo skomplikowanej może nastąpić na posiedzeniu niejawnym i to niezależnie od żądania przeprowadzenia rozprawy. Rozwiązanie takie prawdopodobnie przyczyni się do zwiększenia liczby posiedzeń przygotowawczych, których skutkiem będzie kierowanie spraw do rozpoznania na posiedzeniu niejawnym.
Jeżeli strony w trakcie posiedzenia przygotowawczego nie zawarły ugody, sporządzony zostaje plan rozprawy, który jest dokumentem wyznaczającym dalszy tok postępowania. Plan rozprawy zawiera przede wszystkim rozstrzygnięcia co do wniosków dowodowych stron oraz określa porządek przeprowadzanych na rozprawie dowodów (jeżeli sprawa zostanie skierowana na rozprawę, a nie na posiedzenie niejawne w trybie art. 1481 k.p.c.). Ponieważ postępowanie przygotowawcze prowadzone jest na wstępnym etapie rozpoznania sprawy, może okazać się, że przy sporządzaniu planu rozprawy rozstrzyganie co do niektórych wniosków dowodowych byłoby niecelowe lub przedwczesne. W takim wypadku sąd w planie rozprawy określa warunki lub termin wydania postanowienia dowodowego.
Zgodnie z art. 20510 k.p.c. projekt planu rozprawy podpisany przez strony obecne na posiedzeniu przygotowawczym postanowieniem zatwierdza sąd. W razie sporu co do poszczególnych zagadnień objętych planem rozprawy, odmowy lub niemożności złożenia przez stronę podpisu na projekcie planu rozprawy lub w razie braku podstaw do zatwierdzenia projektu planu rozprawy sąd samodzielnie sporządza plan rozprawy, który jest postanowieniem wiążącym strony w dalszym toku postępowania. Plan rozprawy z urzędu doręcza się stronom. Jeżeli sprawę skierowano na rozprawę, to doręczenie planu rozprawy zastępuje zawiadomienie strony o terminach objętych nim posiedzeń i innych czynności, a także zastępuje wezwanie strony do wykonania wskazanych w nim obowiązków, o czym należy stronę pouczyć, doręczając jej plan rozprawy.
Kolejną pułapką procesową posiedzenia przygotowawczego jest prekluzja dowodowa. Zgodnie z art. 20512 § 1 k.p.c. strona może przytaczać twierdzenia i dowody na uzasadnienie swoich wniosków lub dla odparcia wniosków i twierdzeń strony przeciwnej do chwili zatwierdzenia postanowieniem projektu planu rozprawy albo sporządzenia planu rozprawy przez sąd. Twierdzenia i dowody zgłoszone po zatwierdzeniu projektu planu rozprawy albo sporządzeniu planu rozprawy podlegają pominięciu, chyba że strona uprawdopodobni, że ich powołanie nie było możliwe albo że potrzeba ich powołania wynikła później. Przepis art. 20512 § 1 k.p.c. ma zastosowanie jedynie w przypadku, gdy przed posiedzeniem przygotowawczym przewodniczący nie zobowiązał stron w trybie art. 2053 § 2 k.p.c. do złożenia pism przygotowawczych z podaniem wszystkich twierdzeń i dowodów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy pod rygorem utraty prawa do ich powoływania w toku dalszego postępowania. Zgodnie bowiem z art. 2053 § 3 k.p.c. późniejsze wyznaczenie posiedzenia przygotowawczego nie powoduje otwarcia terminu do zgłaszania nowych twierdzeń i dowodów. Zmiana planu rozprawy lub wyznaczenie kolejnego posiedzenia przygotowawczego nie powoduje otwarcia terminu do zgłaszania nowych twierdzeń i dowodów, chyba że przewodniczący zarządzi inaczej.
Podsumowując, stwierdzić można, że zmiana regulacji w zakresie postępowania przygotowawczego z pewnością przyczyni się do częstszego wyznaczania tego rodzaju posiedzeń. Będzie to skutkiem możliwości prowadzenia posiedzeń przygotowawczych online w formie zdalnej oraz możliwości skierowana sprawy do rozpoznania na posiedzeniu niejawnym nawet wbrew wnioskowi strony o jej wysłuchanie na rozprawie.
Sposób rozpoznania sprawy
Ustawodawca w art. 1481 § 1 k.p.c. umożliwił sądowi rozpoznanie sprawy na posiedzeniu niejawnym bez konieczności wyznaczania rozprawy. Możliwość ta została jednak ograniczona w art. 1481 § 3 k.p.c. Zgodnie z art. 1481 § 1 sąd może rozpoznać sprawę na posiedzeniu niejawnym, gdy pozwany uznał powództwo lub gdy po złożeniu przez strony pism procesowych i dokumentów, w tym również po wniesieniu zarzutów lub sprzeciwu od nakazu zapłaty albo sprzeciwu od wyroku zaocznego, sąd uzna – mając na względzie całokształt przytoczonych twierdzeń i zgłoszonych wniosków dowodowych – że przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne.
Do 1 lipca 2023 r. strony miały możliwość złożenia wniosku o przeprowadzenie rozprawy, ponieważ zgodnie z § 3 rozpoznanie sprawy na posiedzeniu niejawnym było niedopuszczalne, jeżeli strona w pierwszym piśmie procesowym złożyła wniosek o przeprowadzenie rozprawy, chyba że pozwany uznał powództwo. Ustawa z dnia 9 marca 2023 r. pozostawiła możliwość rozpoznania sprawy na posiedzeniu niejawnym, jednak znacznie ograniczyła stronom możliwość żądania przeprowadzenia rozprawy. Zgodnie bowiem z nową treścią art. 1481 § 3 k.p.c. przepisu § 1 (możliwości rozpoznania sprawy na posiedzeniu niejawnym) nie stosuje się, jeżeli strona w pierwszym piśmie procesowym złożyła wniosek o wysłuchanie jej na rozprawie, albo przepis szczególny przewiduje taki obowiązek, chyba że pozwany uznał powództwo. Należy podkreślić, że już nie wniosek o przeprowadzenie rozprawy lecz, złożony w pierwszym piśmie procesowym, wniosek strony o jej wysłuchanie będzie obligował sąd do wyznaczania rozprawy.
I tu pojawia się kolejna pułapka procesowa. Ustawodawca jako przesłankę wniosku strony o przeprowadzenie rozprawy wskazał „wniosek o wysłuchanie strony na rozprawie”. Formułując taką przesłankę, ustawodawca zapomniał, że k.p.c. reguluje odmiennie czynność procesową „wysłuchania strony” określoną w art. 2261 k.p.c. i przesłuchania strony określoną w art. 299 k.p.c., przy czym jedynie przesłuchanie strony stanowi dowód w procesie. Należy także zaznaczyć, że ilekroć ustawa przewiduje wysłuchanie stron lub innych osób, stosownie do okoliczności, może się to odbyć poprzez:
l wezwanie stron do złożenia odpowiednich oświadczeń na posiedzeniualbo
l wyznaczenie terminu do zajęcia stanowiska: w piśmie procesowym lub za pomocą środków porozumiewania się na odległość, o ile dają one pewność co do osoby składającej oświadczenie.
Wysłuchanie nie musi zatem odbywać się na rozprawie i może być przeprowadzone pisemnie lub zdalnie. Natomiast przesłuchanie stron wymaga przeprowadzenia rozprawy w formie tradycyjnej lub zdalnej, choć ustawodawca przez art. 308 k.p.c. dopuszcza także przesłuchanie stron na piśmie (odpowiednie stosowanie przepisów o przesłuchaniu świadków).
Jaki więc wniosek ma złożyć pełnomocnik, by sąd był zobligowany do wyznaczenia rozprawy? W uzasadnieniu projektu ustawy stwierdzono, że jest „konieczna zmiana formuły określającej przesłanki uniemożliwiające rozpoznanie sprawy na posiedzeniu niejawnym w taki sposób, aby odnosiły się one wyłącznie do sytuacji, gdy strona rzeczywiście pragnie być wysłuchana na rozprawie”. Uzasadnienie projektu nie daje więc jednoznacznej odpowiedzi, jak należy prawidłowo sformułować wniosek. Wydaje się, że wniosek o „wysłuchanie strony na rozprawie” powinien obejmować zarówno wysłuchanie z art. 2261 k.p.c., jak i przesłuchanie strony z art. 299 k.p.c., inna bowiem interpretacja wypaczałaby intencję ustawodawcy. Zaznaczyć także należy, że wniosek o wysłuchanie strony obejmować może wyłącznie stronę, która wniosek taki złożyła, złożenie wniosku o wysłuchanie strony przeciwnej nie będzie skutkowało koniecznością wyznaczenia rozprawy.
Należy jednak wskazać, że nawet w przypadku gdy strona złoży wniosek o przesłuchanie jej na rozprawie, to zgodnie z art. 299 k.p.c. sąd nie jest związany takim wnioskiem. Zgodnie z tym przepisem jeżeli po wyczerpaniu środków dowodowych lub w przypadku ich braku pozostały niewyjaśnione fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, sąd dla wyjaśnienia tych faktów może dopuścić dowód z przesłuchania stron. Dopuszczenie dowodu z przesłuchania strony pozostawiono więc decyzji sądu. Jeżeli sąd uzna przeprowadzenie dowodu z przesłuchania strony za zbędne i dowód taki pominie postanowieniem wydanym na posiedzeniu niejawnym, to wniosek o wysłuchanie strony na rozprawie będzie bezprzedmiotowy.
Co do zasady wniosek o wysłuchanie strony na rozprawie powinien skutkować jej wyznaczeniem. Jaki jednak będzie skutek niestawiennictwa strony, która złożyła wniosek o jej wysłuchanie? Strona, która złożyła wniosek, a następnie nie stawiła się na rozprawie lub nie połączyła się z sądem zdalnie, naraża się na konsekwencje określone w art. 103 k.p.c. Zgodnie z art. 103 § 3 ust. 2 pkt 1) jeżeli pomimo wezwania do osobistego stawiennictwa strona nie stawiła się w celu udziału w czynności sądu i nie usprawiedliwiła swego niestawiennictwa, sąd może, niezależnie od wyniku sprawy, nałożyć na tę stronę obowiązek zwrotu kosztów w części wyższej, niż nakazywałby to wynik sprawy, a nawet zwrotu kosztów w całości. Innym skutkiem może być zgłoszenie przez stronę przeciwną żądania zasądzenia podwyższonych kosztów zastępstwa procesowego z uwagi na zwiększenie obowiązków procesowych strony.
Podsumowując, stwierdzić należy, że rozprawy przed sądem, jakie znaliśmy dotychczas, odchodzą w przeszłość, a sprawy w przeważającej liczbie przypadków będą rozpoznawane na posiedzeniu niejawnym, co oczywiście przyspieszy postępowanie, jednak doprowadzi do radykalnej zmiany sposobu prowadzenia spraw przez pełnomocników. Przestaną liczyć się zdolności oratorskie pełnomocnika, a prym wieść będą zdolności literackie.
