W Polsce rok 2018 nierozerwalnie łączy się z wieloma rocznicami, z których oczywiście priorytetowe znaczenie ma symboliczna data odzyskania niepodległości 11 listopada 1918 r. Rok ten jest także istotną datą dla prawa własności przemysłowej na terenie RP II.
Jedną bowiem z pierwszych decyzji, które podjął ówczesny Naczelnik Państwa Józef Piłsudski, było utworzenie 28 grudnia 1918 r. Urzędu Patentowego RP, zaś 4 lutego 1919 r. podpisany został dekret o ochronie znaków towarowych, w którym zgodnie z art. 23 świadectwa na znaki towarowe zgłoszone na podstawie ustaw obowiązujących do tego momentu na terytorium Polski zachowują swoją moc, o ile uprawnieni w ciągu 6 miesięcy od daty uzyskania mocy obowiązującej Dekretu, zgłoszą je do Urzędu Patentowego RP.
Przepis ten wprowadzał więc możliwość uzyskania świadectwa ochronnego na znak towarowy zgłoszony przez uprawnionego na terenie państw zaborczych przed datą powołania dekretu dotyczącego znaków towarowych w 1919 r. Pierwszym z takich znaków towarowych zarejestrowanych na terenie RP II z datą pierwszeństwa, tj. zgłoszenia od 25 lipca 1918 r., a zarejestrowanym 11 kwietnia 1924 r. jest znak pruszkowskiej firmy Sommer i Nower. Ochrona tego znaku wygasła dopiero w 2005 r. Aktualnie najstarszym znakiem towarowym zarejestrowanym w Urzędzie Patentowym RP jest słowno-graficzny znak towarowy ?GF? zgłoszony do ochrony 28 listopada 1918 r., a zarejestrowany 16 kwietnia 1924 r. na rzecz szwajcarskiej fabryki maszyn, narzędzi i artykułów metalowych Georg Fischer Aktiengesellschaft, Schaffhausen (por. B. Bułacz, Rosnące znaczenie znaków towarowych, ?Kwartalnik Urzędu Patentowego RP?, nr 2/36/2018).
Pisząc o historii, trudno nie zaznaczyć, że niewątpliwie największy wpływ na budowanie roli znaków towarowych miała wielka rewolucja przemysłowa w XIX w., która była podstawą do powołania do istnienia urzędów patentowych w poszczególnych krajach.
Najstarsze znaki towarowe na świecie
Aktualnie najstarszym znakiem towarowym na świecie jest znak Pilsner Bier zarejestrowany w czeskim urzędzie patentowym prawie 160 lat temu, w 1859 r.
W Wielkiej Brytanii ustawę o rejestracji znaków towarowych uchwalono w 1875 r. Formalnie z początkiem następnego roku zaczął pracę brytyjski urząd patentowy. Pierwszy znak zarejestrowała tam firma Bass.
W USA za najstarszy znak towarowy uznaje się zarejestrowany w 1884 r. znak przedstawiający biblijnego Samsona walczącego z lwem.
Wszystkie wskazane powyżej znaki towarowe chronione są do dzisiaj.
Powszechnie rozpoznawany przez wszystkich znak towarowy firmy Coca-Cola cieszy się natomiast ochroną od 1893 r.
Przykłady takich ciekawostek można by mnożyć, ale niewątpliwie wskazują one w sposób jednoznaczny na siłę tego prawa i jego znaczenie w budowaniu potencjału gospodarczego firm.
Ustawodawstwo unijne
Na przestrzeni 100 lat ustawodawstwo polskie dotyczące znaków towarowych mocno ewoluowało. Zasadnicze zmiany wprowadzone zostały ustawą o znakach towarowych z 31 stycznia 1985 r., kolejno ustawą Prawo własności przemysłowej z 30 czerwca 2000 r. (dalej p.w.p.), która w całości inkorporowała przepisy dotyczące znaków towarowych i była kilkakrotnie zmieniana. Ostatnie zasadnicze zmiany miały miejsce w 2016 r. Nie ulega żadnej wątpliwości, że aktualnie największe znaczenie ma także ustawodawstwo unijne, tj. rozporządzenie Rady UE i PE nr 2015/2424 z 16 grudnia 2015 r., zmieniające rozporządzenie nr 207/2009 w sprawie wspólnotowego znaku towarowego. Wskazane przepisy prawne wprowadzają różnorodne zasady przyznawania ochrony prawnej. Istotne jednak, że zawsze pozyskanie ochrony prawnej w postaci znaków towarowych było przedmiotem zainteresowania przedsiębiorców starających się uzyskać przewagę konkurencyjną poprzez budowanie kapitału własności intelektualnej własnej firmy.
Możliwości ochrony znaków towarowych na terenie RP
Obecnie osoba zainteresowana uzyskaniem ochrony znaku towarowego w postaci pozyskania świadectwa ochronnego ma do wyboru trzy niezależne drogi ? ochronę krajową, unijną oraz międzynarodową. Wybranie jednej z nich wiąże się z określonymi konsekwencjami zarówno co do zakresu ochrony, jak i kosztów, które są tego wynikiem. Dokonanie wyboru powinno być przede wszystkim efektem przemyślanej decyzji zgłaszającego znak w zakresie planowanej ekspansji towarów czy usług, którymi mają one być oznaczane. Poniżej w bardzo skróconej postaci przedstawię konsekwencje związane z dokonaniem konkretnego wyboru trybu rejestracji.
Krajowy znak towarowy
Uzyskanie ochrony na znak towarowy na terytorium Polski daje wyłączność na korzystanie z zarejestrowanego oznaczenia tylko na terenie kraju. W Urzędzie Patentowym RP, który zajmuje się rozpatrywaniem zgłoszeń krajowych, funkcjonuje od 2016 r. tzw. system sprzeciwowy zgłaszania znaków towarowych, który w praktyce oznacza, że Urząd nie odrzuca samodzielnie zgłoszenia znaku, który jest podobny do znaku zgłoszonego lub zarejestrowanego z datą wcześniejszą. Decyzja odmowna jest tylko i wyłącznie konsekwencją rezygnacji uprawnionego z wcześniejszego zgłoszenia/rejestracji, który zareaguje i wniesie sprzeciw w terminie do trzech miesięcy od momentu publikacji zgłoszenia. Po wprowadzeniu tego trybu rejestracja krajowego znaku towarowego trwa od pięciu miesięcy do jednego roku, o ile nie wniesiono skutecznie sprzeciwu. Ochrona przyznawana jest od daty zgłoszenia.
Zgłaszając znak według opisanej procedury, uprawniony musi liczyć się z poniesieniem opłat urzędowych na rzecz Urzędu Patentowego RP ? 450 zł wynosi opłata za jedną klasę wykazu towarów i usług dołączonego do zgłoszenia znaku (konieczność) oraz po 120 zł za każdą następną klasę wykazu.
Prawo ochronne na znak towarowy trwa 10 lat od daty zgłoszenia. W celu przedłużenia ochrony na kolejne 10 lat należy złożyć wniosek o przedłużenie prawa oraz wnieść wymagane opłaty.
Znak towarowy europejski
Uzyskanie ochrony na unijny znak towarowy daje wyłączność na korzystanie z zarejestrowanego oznaczenia na terenie wszystkich krajów należących do UE. Konsekwencją zgłoszenia tego znaku jest jednak to, że odmowa rejestracji na terenie jednego z państw członkowskich (np. z powodu kolizji z wcześniej zgłoszonym lub zarejestrowanym oznaczeniem na terenie tego kraju) powoduje odrzucenie całego zgłoszenia. W takiej sytuacji dopuszczalne jest dokonanie tzw. konwersji zgłoszenia, tzn. podzielenia zgłoszenia unijnego na pojedyncze zgłoszenia krajowe, które są kontynuowane jako zgłoszenia znaku na terenie każdego z poszczególnych, wybranych państw UE. W Urzędzie Unii Europejskiej ds. Własności Intelektualnej (EUIPO) w Alicante, który zajmuje się rozpatrywaniem zgłoszeń znaków europejskich, funkcjonuje system sprzeciwowy analogiczny jak opisany powyżej przy procedurze krajowej. Rejestracja europejskiego znaku towarowego trwa do roku w sytuacji, gdy nie wniesiono sprzeciwów. Zgłaszający znak towarowy w opisywanym trybie liczyć się musi z opłatami urzędowymi na rzecz EUIPO: 850 euro wynosi opłata za znak przy wykazie zawierającym jedną klasę towarową/usługową, o ile zgłoszenie jest elektroniczne (jeśli zgłoszenie dokonywane jest drogą tradycyjną to 1000 euro), 50 euro za drugą klasę i 150 euro za każdą następną klasę. Opłata zgłoszeniowa stanowi jednocześnie opłatę za pierwszy 10-letni okres ochrony na terytorium całej UE i może być w nieskończoność przedłużana na okresy 10-letnie.
Międzynarodowy znak towarowy
Trzecim możliwym rodzajem rejestracji jest dokonanie zgłoszenia w trybie międzynarodowym. W systemie międzynarodowym można wyznaczyć do ochrony poszczególne kraje, wybrane przez zgłaszającego, będące członkami Porozumienia madryckiego i Protokołu do Porozumienia (Porozumienie madryckie dotyczące międzynarodowej rejestracji znaków z 14 kwietnia 1891 r., którego Polska stała się członkiem 18 marca 1991 r., Dz.U. z 1993 r., nr 116, poz. 514 i 515; Protokół do Porozumienia madryckiego przyjęty 27 czerwca 1989 r., który w Polsce obowiązuje od 1 kwietnia 1996 r., Dz.U. z 2003 r., nr 13, poz. 129). Członkami Porozumienia madryckiego i Protokołu do Porozumienia jest obecnie 100 państw, tak więc ochrona w ramach trybu międzynarodowego daje potencjalną możliwość uzyskania szerszego zasięgu terytorialnego niż ochrona wynikająca ze znaku unijnego. Pierwszym etapem dokonania rejestracji znaku w tym trybie jest wcześniejsze zgłoszenie tożsamego znaku w trybie krajowym bądź unijnym (tzw. zgłoszenie bazowe, na którym opiera się rejestracja międzynarodowa). Rejestracja taka wiąże się z następującymi opłatami administracyjnymi na rzecz właściwych urzędów: 600 zł wynosi opłata na rzecz krajowego Urzędu Patentowego za przekazanie wniosku, do tego dochodzą opłaty na rzecz Biura Międzynarodowego WIPO, które w podstawowych wersjach wynoszą: 653 franki szwajcarskie ? dla znaku słownego, 903 franki szwajcarskie ? dla znaku słowno-graficznego, 100 franków szwajcarskich ? za każdą klasę towarową powyżej trzech, 100 franków szwajcarskich ? za każdy wyznaczony w zgłoszeniu kraj. Dodać należy, że niektóre kraje mają ustalone dodatkowe opłaty indywidualne za wyznaczenie.
Jak wskazano na początku, rejestracja międzynarodowa jest uzależniona od zgłoszenia/rejestracji krajowej lub unijnej. Konsekwencją tej regulacji jest to, że jeśli przed upływem pięciu lat od czasu uzyskania rejestracji międzynarodowej zgłoszenie lub rejestracja krajowa/unijna wygaśnie lub zostanie unieważniona, to wówczas także rejestracja międzynarodowa traci ważność. Dopiero po upływie 5-letniego okresu od uzyskania rejestracji międzynarodowej uniezależnia się ona od rejestracji krajowej/unijnej.
Skutki posiadania monopolu na znak towarowy
Znak towarowy międzynarodowy chroniony na terenie RP i krajowy
W tej części artykułu w sposób bardzo skrócony odniosę się do skutków prawnych wynikających z bycia właścicielem krajowego znaku towarowego, a tym samym odpowiedniego prawa podmiotowego, które powstało na mocy decyzji Urzędu Patentowego RP. Na podstawie tego prawa uzyskuje się uprawnienie do wyłącznego używania danego znaku towarowego w sposób zarobkowy lub zawodowy na całym obszarze RP (art. 153 ust. 1 p.w.p.). W powyższym zakresie powstaje zatem po stronie uprawnionego monopol eksploatacyjny.
Ustawa Prawo własności przemysłowej pod pojęciem ?znak towarowy? rozumie zarówno oznaczenia indywidualizujące towar, jak i usługę (znaki usługowe).
Monopol ten chroni art. 296 ust. 1 p.w.p., zgodnie z którym w razie naruszenia prawa ochronnego na znak towarowy uprawniony może żądać zaniechania naruszania, wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści, a w razie zawinionego naruszenia również naprawienia szkody na zasadach ogólnych lub poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej opłacie licencyjnej albo innego stosownego wynagrodzenia, które w chwili ich dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie ze znaku towarowego.
Naruszenie prawa do znaku towarowego polega, stosownie do art. 296 ust. 2 pkt 2 p.w.p., na bezprawnym używaniu w obrocie gospodarczym znaku identycznego do zarejestrowanego znaku towarowego w odniesieniu do identycznych towarów (pkt 1) lub znaku identycznego lub podobnego do zarejestrowanego znaku towarowego w odniesieniu do towarów identycznych lub podobnych, jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo wprowadzania odbiorców w błąd, które obejmuje w szczególności ryzyko skojarzenia znaku ze znakiem towarowym zarejestrowanym (pkt 2), znaku identycznego lub podobnego do renomowanego znaku towarowego, zarejestrowanego w odniesieniu do jakichkolwiek towarów, jeżeli takie używanie może przynieść używającemu nienależną korzyść lub być szkodliwe dla odróżniającego charakteru bądź renomy znaku wcześniejszego (pkt 3).
Do naruszenia w rozumieniu wskazanego powyżej przepisu dojść może poprzez bezprawne używanie zarówno znaku towarowego, jak i usługowego. Zgodnie bowiem z art. 120 ust. 3 pkt 1 p.w.p. ?ilekroć w ustawie jest mowa o znakach towarowych, rozumie się przez to także znaki usługowe?. Ustawodawca zapewne chciał zrównać status prawny obu oznaczeń, trudno jednak nie zauważyć, że wykazują one znaczące różnice, a to choćby w tym, iż brak jest w odniesieniu do znaku usługowego jego substratu materialnego, który identyfikuje. Stąd w literaturze wskazuje się, że znak usługowy pełni w istocie funkcję oznaczenia przedsiębiorstwa (usług świadczonych w jego ramach), wskazując na podmiot usługi świadczący, a nie na usługę jako taką (por. U. Promińska, [w:] E. Nowińska, K. Szczepanowska-Kozłowska, U. Promińska, Własność przemysłowa i jej ochrona, Wolters Kluwer Polska, Warszawa, 2014, s. 439?440).
Odnosząc się do powyższych przepisów, podkreślić należy także, że nie ma wątpliwości, iż używanie przez nieuprawnionego znaku identycznego do zarejestrowanego dla identycznych towarów czy usług (pkt 1) jest bezprawne i nie wymaga dodatkowych dowodów i ocen.
W odniesieniu do drugiej sytuacji ? gdy inny podmiot bezprawnie używa oznaczenia identycznego lub podobnego do zarejestrowanego znaku towarowego, dla towarów/usług identycznych lub podobnych, odpowiedzialność powstaje, jeżeli takie używanie może prowadzić do wywołania ryzyka konfuzji w obrocie, obejmującego w szczególności ryzyko skojarzenia znaku ze znakiem chronionym. Podstawowym punktem odniesienia dla oceny wystąpienia wskazanego prawdopodobieństwa konfuzji są przeciętne warunki obrotu gospodarczego, z uwzględnieniem modelowego uczestnika danego segmentu rynku.
Dla skutecznego postawienia zarzutu naruszenia należy wstępnie dokonać oceny samych znaków towarowych, tj. znaku, dla którego poszukuje się ochrony (w wersji zarejestrowanej, z możliwymi modyfikacjami), oraz znaku używanego w obrocie przez naruszyciela.
Jeżeli chodzi o ocenę podobieństwa znaków, należy przywołać wyjaśniające stanowisko Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (aktualnie TSUE), w szczególności w wyrokach w sprawie Sabel (C-251/95) czy Lloyd (C-342/97). W orzeczeniach tych akcentuje się konieczność całościowej oceny wizualnych, fonetycznych i znaczeniowych cech znaków i ich całościowego oddziaływania, będącego w szczególności wynikiem ich odróżniających i dominujących elementów.
Wskazane w cytowanym przepisie ryzyko konfuzji wedle wypracowanej przede wszystkim w orzecznictwie unijnym linii orzecznictwa (line of case law) zakłada, iż przeciętny konsument postrzega oznaczenie jako całość i nie analizuje go pod kątem poszczególnych detali i szczegółów (por. np. wyrok ETS w sprawie Sabel z 11 listopada 1997 r., C-251/95, teza 23; wyrok ETS w sprawie Lloyd Schuhfabrik Meyer z 22 czerwca 1999 r., C- 342/97, teza 25; wyrok SPI w sprawie Laboratorios RTB z 9 lipca 2003 r., T-162/01, teza 33; oraz wyrok SPI w sprawie Fifties z 23 października 2002 r., T-104/01, teza 28).
Orzecznictwo wskazuje też na istotną rolę elementu słownego oznaczenia, który może decydować o występowaniu ryzyka pomyłki.
Zasady ochrony znaku międzynarodowego na terenie RP są takie jak znaku krajowego.
Przedmiotem niniejszego artykułu nie jest dokonywanie oceny znaku renomowanego i powszechnego, których ochrona oparta jest na nieco odmiennych zasadach.
Ochrona wynikająca z rejestracji wspólnotowego znaku towarowego
Sytuację prawną unijnych znaków towarowych reguluje aktualnie rozporządzenie z 16 grudnia 2015 r. Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej (UE) 2015/2424 w sprawie znaku towarowego Unii Europejskiej, zmieniające rozporządzenie w sprawie wspólnotowego znaku towarowego nr 207/2007.
Rejestracja znaku w tym systemie daje przedsiębiorcy skuteczny, ochronny instrument prawny, gdyż w ten sposób uzyskuje on monopol eksploatacyjny do znaku na podstawie jednego zgłoszenia we wszystkich państwach członkowskich.
Zakres ochrony określa art. 9 ust. 1 ? Rejestracja unijnego znaku towarowego skutkuje przyznaniem właścicielowi praw wyłącznych do tego znaku. Zgodnie zaś z ust. 2 tego artykułu bez uszczerbku dla praw właściciela nabytych przed datą zgłoszenia lub datą pierwszeństwa unijnego znaku towarowego właściciel tego unijnego znaku towarowego jest uprawniony do uniemożliwienia wszelkim osobom trzecim, które nie posiadają jego zgody, używania w obrocie handlowym, w odniesieniu do towarów lub usług, oznaczenia, w przypadku gdy: lit. b) oznaczenie jest identyczne z unijnym znakiem towarowym lub do niego podobne oraz jest używane w odniesieniu do towarów lub usług, które są identyczne lub podobne do towarów lub usług, dla których unijny znak towarowy został zarejestrowany, jeżeli istnieje prawdopodobieństwo wprowadzenia odbiorców w błąd; prawdopodobieństwo wprowadzenia w błąd obejmuje prawdopodobieństwo skojarzenia oznaczenia ze znakiem towarowym; lit. c) oznaczenie jest identyczne z unijnym znakiem towarowym lub do niego podobne, niezależnie od tego, czy jest ono używane w odniesieniu do towarów lub usług, które są identyczne, podobne lub niepodobne do tych, dla których unijny znak towarowy został zarejestrowany, w przypadku gdy cieszy się on renomą w Unii i używanie tego oznaczenia bez uzasadnionej przyczyny przynosi nienależną korzyść lub jest szkodliwe dla odróżniającego charakteru lub renomy unijnego znaku towarowego.
Wskazane powyżej przesłanki naruszenia prawa do unijnego znaku towarowego w zasadzie pokrywają się z przesłankami, o których mowa w art. 296 ust. 2 pkt 2 p.w.p.
Spory dotyczące znaków towarowych
Należy podkreślić, że liczba procesów dotyczących zarówno naruszenia znaków towarowych krajowych (międzynarodowych), jak i unijnych z roku na rok jest coraz większa. Uprawnieni korzystają z przyznanego im monopolu i reagują na pojawiającą się konkurencję, wykorzystując przysługujące im środki prawne.
Procesy te ze względu na brak specjalizacji orzekających w tej materii sądów, z wyjątkiem XXII Wydziału Sądu Unijnych Znaków Towarowych i Wzorów Wspólnotowych w Warszawie, któremu podlegają sprawy dotyczące naruszenia wyłącznie unijnych znaków towarowych, należą do procesów skomplikowanych oraz długotrwałych. Orzecznictwo wypracowane przez wskazany sąd obejmujący zakresem jurysdykcji wyłącznie unijne znaki towarowe wykazuje spójność oraz jest przykładem dobrej i wyjątkowo sprawnej praktyki orzeczniczej w tych sprawach.
Wiele wytycznych orzeczniczych wypływa także z orzeczeń zapadających przed TSUE. Jednym z ostatnich ciekawych orzeczeń była kwestia dotycząca kontrowersji związanych z rejestracją jako znaku towarowego koloru. Sprawa dotyczyła rejestracji przez projektanta mody Christiana Louboutin jako znaku towarowego koloru czerwonego dla pokrycia podeszwy projektowanych przez niego butów (opisana szerzej w kolejnym artykule).
Przypadek ten dotyczył jednak bardzo kontrowersyjnego problemu rejestracji znaku towarowego w postaci koloru. Obecnie takich spraw jest coraz więcej w samym tylko trybie rejestracji krajowej. Chodzi m.in. o kolor pomarańczowy chroniony na rzecz Orange Brand Services Ltd czy kolor fioletowy dla spółki P4 Sp. z o.o. Rejestracja koloru czy kompozycji koloru jest wyjątkowo skomplikowana i należy pamiętać, że zawsze dotyczy określonego pantonu barwy wskazanego w zgłoszeniu i konkretnych towarów lub usług.
Standardy europejskie w nowelizacji
Jak wskazuje niniejszy artykuł, o znakach towarowych można byłoby pisać wiele. Każdy znak towarowy i każde naruszenie to inny niepowtarzalny przypadek. Warto przed decyzją o rejestracji zastanowić się nie tylko nad wybraniem optymalnej procedury rejestracji, lecz także i nad wyborem rodzaju znaku towarowego (słowny, słowno-graficzny, graficzny, dźwiękowy itd.). W najbliższym czasie, bo już 16 stycznia 2019 r., ma wejść w życie nowela ustawy Prawo własności przemysłowej, która dotyczyć będzie także znaków towarowych. Celem jej jest przede wszystkim uwzględnienie standardów określonych w dyrektywie PE i Rady (UE) 2015/2436 z 16 grudnia 2015 r. mającej na celu zbliżenie ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do znaków towarowych (Dz.Urz. UE L 336 z 23.12.2015, s. 1).
