Zgodnie z regulacjami Kodeksu Etyki Radcy Prawnego jego postanowienia stosuje się odpowiednio do aplikantów radcowskich. Uwzględniając rozumienie sformułowania o odpowiednim stosowaniu, zasadne zdaje się zapatrywanie, że wobec aplikanta radcowskiego regulacje dotyczące tajemnicy zawodowej stosuje się wprost.
W poprzednim dodatku aplikacyjnym „Radcy Prawnego”, w artykule pt. „KERP dla aplikanta”, szeroko opisywaliśmy zakres stosowania Kodeksu Etyki Radcy Prawnego w stosunku do aplikanta radcowskiego. W kolejnych numerach postaramy się przybliżyć poszczególne kodeksowe zasady etyczne obowiązujące aplikantów. Przypomnieć bowiem należy, że aplikant radcowski w takim samym stopniu jak radca prawny jest zobowiązany do przestrzegania zasad etyki związanych z wykonywaniem zawodu radcy prawnego. Różnice w wypełnianiu postanowień zawartych w Kodeksie Etyki Radcy Prawnego wynikają tylko z odmienności w obowiązkach i uprawnieniach radców prawnych i aplikantów. Fundamentem prawidłowego wykonywania zawodu jest konieczność poszanowania zasad etyki tego zawodu. Trudno wyobrazić sobie sytuację, aby aplikant, który w przyszłości będzie wykonywał zawód radcy prawnego, nie był zobowiązany do przestrzegania zasad etyki na równi z radcą. Dlatego twórcy Kodeksu Etyki Radcy Prawnego oprócz radców prawnych i prawników zagranicznych wpisanych na listę radców prawnych zobowiązują do jego przestrzegania w sposób odpowiedni także aplikantów.
W niniejszym artykule opiszemy wybrane zagadnienia związane z tajemnicą zawodową.
Istota tajemnicy
Jak trafnie wskazuje prof. Rafał Stankiewicz w publikacji Ośrodka Badań, Studiów i Legislacji Krajowej Rady Radców Prawnych z 2018 r. pt. „Tajemnica zawodowa radcy prawnego”: „Zawód zaufania publicznego, jakim jest zawód radcy prawnego, to zawód polegający na obsłudze osobistych potrzeb ludzkich, wiążący się z przyjmowaniem informacji dotyczących życia osobistego i zorganizowany w sposób uzasadniający przekonanie społeczne o właściwym dla interesów jednostki wykorzystywaniu tych informacji przez świadczących usługi. Mówiąc o cechach wyróżniających zawód zaufania publicznego, należy podkreślić wysoki poziom wiedzy i umiejętności osób wykonujących te zawody, związanie normami etycznymi, w tym obowiązkiem przestrzegania tajemnicy zawodowej. Obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej zawartego w art. 3 ustawy o radcach prawnych nie można oddzielać od celu, dla którego istnieje zawód radcy prawnego. Cel ten z kolei określony został w art. 2 ustawy, zgodnie z którym pomoc prawna świadczona przez radcę prawnego ma na celu ochronę prawną interesów podmiotów, na których rzecz jest wykonywana. Tajemnica zawodowa to niezwykle istotny czynnik zapewniający prawidłowość świadczenia pomocy prawnej i pozwalający na zbudowanie szczególnej więzi z klientem. Służy ona nie tylko osobom korzystającym z pomocy przedstawicieli zawodów prawniczych, ale stanowi element prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości i całego systemu ochrony prawnej w demokratycznym państwie. Tajemnica zawodowa jest obowiązkiem radcy prawnego, a jej przestrzeganie pozwala na zbudowanie relacji opartej na zaufaniu. Pamiętać należy bowiem, że klienci radców prawnych szukający pomocy prawnej i ochrony swoich interesów powierzają im istotne informacje z niemal każdej sfery swojego życia osobistego czy zawodowego i mają prawo oczekiwać, by były one należycie chronione przed dostępem osób trzecich”.
Przedmiotowy i czasowy zakres tajemnicy zawodowej
Najbardziej uniwersalną zasadę dotyczącą tajemnicy zawodowej znajdziemy w art. 3 ust. 3 ustawy o radcach prawnych, zgodnie z którym „radca prawny jest obowiązany zachować w tajemnicy wszystko, o czym dowiedział się w związku z udzieleniem pomocy prawnej”.
Poza uregulowaniami zawartymi w ustawie szczegółowe reguły związane z tajemnicą zawodową radcy prawnego określono w Kodeksie Etyki Radcy Prawnego oraz regulaminie wykonywania zawodu. W art. 9 KERP dochowanie tajemnicy zawodowej przez radcę prawnego (a tym samym przez aplikanta) określono zarówno jako jego prawo, jak i obowiązek. Jednocześnie stwierdzono, że dochowanie tajemnicy zawodowej stanowi podstawę zaufania klienta i jest gwarancją praw i wolności. Omawiane postanowienie stanowi element działu II KERP – „Podstawowe zasady wykonywania zawodu oraz wartości i obowiązki etyczne radcy prawnego”. Jest ono powiązane z innymi regulacjami zawartymi w KERP. Przede wszystkim szczegółowe regulacje na ten temat są przedmiotem rozdziału 1 („Tajemnica zawodowa”) w dziale III KERP („Wykonywanie zawodu”).
Pozostając przy systematyce kodeksowej, należy pamiętać, że podczas odbywającego się w lipcu br. Nadzwyczajnego Krajowego Zjazdu Radców Prawnych dokonano doprecyzowania niektórych postanowień KERP także w zakresie tajemnicy zawodowej. Kodeks w nowym brzmieniu będzie obowiązywał od 1 stycznia 2023 r. Należy pamiętać, że na podstawie zmienionych przepisów przeprowadzone będą przyszłoroczne kolokwia oraz egzamin radcowski.
Stosownie do art. 15 ust. 1 KERP, który wyjaśnia powołaną powyżej ogólną regulację zawartą w art. 3 ustawy, radca prawny (także aplikant) jest obowiązany zachować w tajemnicy wszystkie informacje dotyczące klienta i jego spraw, ujawnione radcy prawnemu przez klienta bądź uzyskane w inny sposób w związku z wykonywaniem przez niego jakichkolwiek czynności zawodowych, niezależnie od źródła tych informacji oraz formy i sposobu ich utrwalenia (tajemnica zawodowa). W myśl ust. 2 tego artykułu tajemnica zawodowa obejmuje również wszelkie tworzone przez radcę prawnego dokumenty oraz korespondencję radcy prawnego z klientem i osobami uczestniczącymi w prowadzeniu sprawy – powstałe dla celów związanych ze świadczeniem pomocy prawnej. Tajemnicą zawodową objęte są także informacje ujawnione radcy prawnemu przed podjęciem przez niego czynności zawodowych, jeżeli z okoliczności sprawy wynika, że ujawnienie nastąpiło dla potrzeb świadczenia pomocy prawnej i uzasadnione było oczekiwaniem, że radca prawny będzie ją świadczył (ust. 3). Kolejne regulacje KERP (art. 16–24) doprecyzowują zasady zachowywania tajemnicy zawodowej radcy prawnego.
Z zagadnień ogólnych zwrócić należy uwagę na brak ograniczenia w czasie obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej. Zgodnie z art. 3 ust. 4 ustawy obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej nie może być ograniczony w czasie. Uregulowanie ustawowe zostało powtórzone w art. 17 KERP, z tym doprecyzowaniem, że istnieje także po zaprzestaniu wykonywania zawodu radcy prawnego. Jak słusznie zauważają komentatorzy, problem stanowi wyegzekwowanie powyższego zakazu w stosunku do osoby, która została skreślona z listy radców prawnych i zaprzestała wykonywania zawodu. Brzmienie art. 64 ustawy nie budzi wątpliwości i przesądza o tym, że odpowiedzialności dyscyplinarnej podlega wyłącznie radca prawny, a zatem nie osoba skreślona z listy radców prawnych, która traci ten status. W sytuacji, w której radca prawny został już skreślony z listy, nie będzie podlegał on odpowiedzialności dyscyplinarnej, jednak musi pamiętać o odpowiedzialności odszkodowawczej na zasadach ogólnych w stosunku do klienta, którego tajemnicę ujawnił, a także o potencjalnej odpowiedzialności karnej na podstawie art. 266 § 1 k.k. Zgodnie z powoływanym przepisem k.k. na odpowiedzialność karną jest narażony każdy, „kto, wbrew przepisom ustawy lub przyjętemu na siebie zobowiązaniu, ujawnia lub wykorzystuje informację, z którą zapoznał się w związku z pełnioną funkcją, wykonywaną pracą, działalnością publiczną, społeczną, gospodarczą lub naukową […]”.
Z uwagi na to, że zobowiązanie do przestrzegania tajemnicy zawodowej oraz brak jego ograniczenia w czasie wynikają bezpośrednio z ustawy, nie ma wątpliwości co do potencjalnej odpowiedzialności karnej radcy prawnego lub osoby skreślonej z listy radców prawnych, zwłaszcza że radca prawny dodatkowo przyjmuje na siebie obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej, składając ślubowanie (Ustawa o radcach prawnych. Komentarz 2022, wyd. 2, red. T. Scheffler).
Zwolnienie radcy prawnego/aplikanta radcowskiego z tajemnicy zawodowej w związku z postępowaniem karnym
W art. 3 ust. 5 ustawy wprowadzono generalny zakaz zwalniania radców prawnych z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej: „Radca prawny nie może być zwolniony z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej co do faktów, o których dowiedział się, udzielając pomocy prawnej lub prowadząc sprawę”.
Pomimo bezwzględnego w treści zapisu ustawowego na bezwzględną ochronę w polskim systemie prawa zasługuje jedynie tajemnica obrończa i to nie ze względu na powołany art. 3 ust. 5 ustawy, lecz brzmienie art. 178 pkt 1 k.p.k., zawierający bezwzględny zakaz dowodowy: „Nie wolno przesłuchiwać jako świadków obrońcy albo adwokata lub radcy prawnego działającego na podstawie art. 245 § 1 co do faktów, o których dowiedział się, udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę”.
Rozpatrując to zagadnienie – zawsze należy mieć na względzie art. 19 KERP, zgodnie z którym „radca prawny powinien podejmować wszelkie przewidziane prawem środki dla uniknięcia lub ograniczenia określonego w przepisach prawa zwolnienia go z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej”. Po zmianie kodeksu przez Nadzwyczajny Zjazd od 2023 r. na radców prawnych i aplikantów nałożono w tym zakresie nowy obowiązek. – W przypadku zwolnienia z obowiązku dochowania tajemnicy zawodowej radca prawny obowiązany jest niezwłocznie poinformować radę okręgowej izby radców prawnych oraz podejmować wszelkie przewidziane prawem środki zmierzające do wyłączenia jawności postępowania lub poszczególnych czynności dotyczących informacji objętych tajemnicą zawodową.
Instytucja zwolnienia radcy prawnego z tajemnicy zawodowej została zamieszczona wyłącznie w procedurze karnej (analogicznych uregulowań nie znajdziemy więc zarówno w procedurze cywilnej, jak i administracyjnej czy sądowoadministracyjnej), a konkretnie w art. 180 § 2 k.p.k.: „Osoby obowiązane do zachowania tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcy prawnego, doradcy podatkowego, lekarskiej, dziennikarskiej lub statystycznej mogą być przesłuchiwane co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu. W postępowaniu przygotowawczym w przedmiocie przesłuchania lub zezwolenia na przesłuchanie decyduje sąd, na posiedzeniu bez udziału stron, w terminie nie dłuższym niż siedem dni od daty doręczenia wniosku prokuratora. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie”.
Stosowanie art. 180 § 2 k.p.k. uzależnione jest od wystąpienia dwóch przesłanek: 1) obowiązek ten można uchylić, jeżeli jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości; 2) jeżeli okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu. Jeżeli pierwsza z tych przesłanek jest wyjątkowo nieostra, to druga została określona dostatecznie precyzyjnie.
Charakterystykę przesłanki dobra wymiaru sprawiedliwości wskazano w postanowieniu SN z 19 maja 2020 r. (I KZ 8/20, Legalis): „Nie można przyjmować, że jeżeli tylko okoliczność, która ma być ustalona w drodze przeprowadzenia dowodu, po uprzednim zwolnieniu od zachowania tajemnicy służbowej lub zawodowej (art. 180 § 1 i 2 k.p.k.), ma znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, to w każdej takiej sytuacji spełniona będzie przesłanka niezbędności dla dobra wymiaru sprawiedliwości. Wówczas doszłoby do nieuprawnionego zrównania przesłanki warunkującej zwolnienie z tajemnicy z przesłanką dopuszczalności przeprowadzenia dowodu
i w efekcie do uznania, że przesłanka ta w art. 180 § 1 i 2 k.p.k. jest w istocie zbędna, czemu stoi także na przeszkodzie zakaz wykładni per non est. Wobec powyższego niezbędność dla dobra wymiaru sprawiedliwości musi zakładać coś więcej. Z uwagi na to, że w wypadku określonym w art. 180 § 2 k.p.k. mamy do czynienia ze szczególnymi rodzajami tajemnic zawodowych, obejmującymi różne sfery życia osobistego jednostki lub życia społecznego, u których podstaw leżą często wartości konstytucyjnie chronione, tajemnice te muszą być w sposób szczególny chronione. Trafnie podkreśla się więc
w literaturze przedmiotu, że ocena niezbędności dla dobra wymiaru sprawiedliwości musi także obejmować uwzględnienie wagi sprawy, w której zwolnienie ma ewentualnie nastąpić, oraz funkcji i rodzaju tajemnicy”.
W powoływanym orzeczeniu SN zajął się także przesłanką braku możliwości ustalenia okoliczności na podstawie innego dowodu: „Przesłanka z art. 180 § 2 k.p.k., tj. »brak możliwości ustalenia danej okoliczności na podstawie innego dowodu«, zachodzi wtedy, gdy brak jest jakichkolwiek innych dowodów, na których podstawie można by ustalić istotne dla sprawy okoliczności, przy zastrzeżeniu, iż organ procesowy wyczerpał już istniejące w sprawie źródła dowodowe i pomimo tego nie był w stanie ustalić określonej okoliczności. Chodzi przy tym o obiektywną niemożliwość, co oznacza faktyczne nieistnienie takiego źródła dowodowego, które mogłoby dostarczyć informacji na dany temat. Nie wystarcza zatem ani istnienie możliwych do pokonania przeszkód w dotarciu do istniejącego źródła dowodowego, ani też nieustalenie istnienia tego źródła, wynikające z niepodjęcia wszystkich koniecznych w danym momencie czynności wykrywczych”.
Wskazówki lub „instrukcje” dotyczące postępowania w przypadku zwolnienia radcy prawnego z tajemnicy zawodowej znaleźć można w dość bogatym orzecznictwie sądów powszechnych i Sądu Najwyższego, także powołanym powyżej. W jednym ze stanowisk Komisji Etyki KRRP przypominano ponadto, że w świetle powołanego już powyżej
art. 19 KERP w przypadku wydania przez sąd postanowienia w przedmiocie przesłuchania lub zezwolenia na przesłuchanie radcy prawnego co do faktów objętych tajemnicą radcowską na podstawie art. 180 § 2 k.p.k. radca prawny –
a tym samym aplikant radcowski – powinien złożyć zażalenie na to postanowienie.
Aplikanci radcowscy w charakterze świadków
Jak wskazano powyżej i poza opisanym trybem zwolnienia radcy prawnego z tajemnicy zawodowej w postępowaniu karnym, pozostałe procedury nie przewidują możliwości zwolnienia z tajemnicy zawodowej. Nie ma więc podstaw prawnych w innych postępowaniach niż wskazanych wyżej, aby radca prawny występujący jako świadek, w przypadku odmowy udzielenia odpowiedzi na pytanie, które w jego ocenie naruszy obowiązującą go tajemnicę zawodową, mógł być z tej tajemnicy zwolniony. W tych więc sytuacjach przepis art. 3 ust. 5 ustawy ma charakter bezwzględny.
Brak jest również możliwości prawnych i etycznych – aby do zwolnienia z tajemnicy radcy prawnego doszło na skutek zgody klienta.
W postępowaniu w sprawach o wykroczenie charakter bezwzględny tajemnicy zawodowej wynika z jednoznacznego zakazu zwolnienia z niej adwokata i radcy prawnego, zawartego w treści art. 41 § 4 k.p.s.w.
W postępowaniu cywilnym art. 261 § 2 k.p.c. zezwala świadkowi odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie, jeżeli m.in. „zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej”. Jednocześnie przepis art. 248 § 2 k.p.c. daje podstawę do odmowy przedstawienia sądowi dokumentu zawierającego taką tajemnicę. Tym samym w opisanych okolicznościach radca prawny lub aplikant radcowski na podstawie art. 3 ust. 3 ustawy o r.pr. i w związku z wymienionym przepisem k.p.c. powinien odmówić zarówno odpowiedzi na pytanie, jak też wydania dokumentu. Procedura obowiązująca w tym postępowaniu nie przewiduje żadnych wyjątków w tym zakresie dopuszczających możliwość zwolnienia z tej tajemnicy.
Niektóre przepisy regulują jednoznacznie prawo do odmowy odpowiedzi radcy prawnego jako świadka na pytanie, które mogłoby „spowodować naruszenie obowiązku zachowania wprost prawnie chronionej tajemnicy zawodowej”. Chodzi tutaj w szczególności o art. 83 § 2 k.p.a. Podobnie reguluje to art. 196 § 2 ustawy – Ordynacja podatkowa. Procedury te nie przewidują zatem prawnej możliwości zwolnienia przez sąd radcy prawnego z dochowania tajemnicy zawodowej. Problem nie ujawnia się w zakresie procedury sądowoadministracyjnej, która nie przewiduje prowadzenia postępowania dowodowego w zakresie możliwości przesłuchiwania świadków.
Bezpośrednio związany z rozważanym tematem jest także przepis art. 20 KERP. Zakazuje on radcy prawnemu lub aplikantowi zgłaszania wniosku dowodowego o przesłuchanie w charakterze świadka innego radcy prawnego lub innej osoby, z którą wykonuje on wspólnie zawód, ale jedynie, gdy dotyczy to „ustalenia okoliczności objętych ich obowiązkiem dochowania tajemnicy zawodowej”. Przepis ten stanowi swego rodzaju podwójne zabezpieczenie przed zagrożeniem naruszenia obowiązku poufności przez przedstawicieli zawodów prawniczych.
