Skrót najważniejszych proponowanych działań.
I. Pierwsza w historii UE Strategia na rzecz społeczeństwa obywatelskiego
(EU Civil Society Strategy) vs. roczne raporty KE na temat praworządności
Strategia unijna na rzecz społeczeństwa obywatelskiego to nowa inicjatywa Komisji Europejskiej zapowiedziana w programie prac komisji na trzeci kwartał tego roku.
KE uznała, że zaangażowanie organizacji społeczeństwa obywatelskiego, w tym obrońców praw człowieka, to jeden z kluczowych elementów systemów demokratycznych, a także obrony i promowania wartości unijnych, co powoduje, że UE powinna wspierać i chronić tego rodzaju działalności. Organizacje te są włączane do dialogu z instytucjami unijnymi odnośnie do tworzonych polityk unijnych, mogą też wypowiadać się w ramach prowadzonych przez komisję konsultacji publicznych. Identyfikują znaczące przeszkody w swobodnym prowadzeniu swojej działalności, takie jak negatywne kampanie medialne, ataki słowne i cyfrowe, włącznie z groźbami fizycznymi, inwigilacja czy strategiczne powództwa zmierzające do stłumienia debaty publicznej (kwestie te reguluje dyrektywa tzw. anty-SLAPP1). Ich szczególną rolę w obszarze obrony praw podstawowych podkreśla się w ostatnich latach po wybuchu rosyjskiej wojny agresywnej przeciwko Ukrainie i szerokim wachlarzu pomocy udzielonej obywatelom Ukrainy, w tym dokumentowaniu zbrodni międzynarodowych, przymusowych deportacji, a także w zwalczaniu dezinformacji.
W ramach stanowiska CCBE (organizacji, do której należy KIRP) przekazanego do KE w procesie konsultacji publicznych odnośnie do przedmiotowej strategii podkreślono zasadniczą rolę, jaką prawnicy odgrywają w zapewnianiu dostępu do wymiaru sprawiedliwości, prawa do rzetelnego procesu sądowego i skutecznej obrony osób fizycznych i organizacji, w tym podmiotów społeczeństwa obywatelskiego i obrońców praw człowieka.
Według zapowiedzi Komisji Europejskiej strategia ma zostać opublikowana na jesieni br., a wraz z nią Europejska Tarcza Demokratyczna (European Democracy Shield) – inicjatywa, która dostarczy nowych narzędzi do obrony demokracji, w tym zapobiegania dezinformacji, szczególnie w cyberprzestrzeni, a także wzmocni mechanizmy kontroli i równowagi niezależnych organizacji społeczeństwa obywatelskiego. n
II. Strategia na rzecz cyfryzacji wymiaru sprawiedliwości na lata 2025–2030
(Digital Justice Strategy 2030)
Komisja Europejska przygotowuje dokument strategii na rzecz wykorzystania technologii cyfrowych, w tym sztucznej inteligencji (AI), mającej umożliwić zwiększenie skuteczności, odporności i bezpieczeństwa unijnych systemów sądownictwa cywilnego i karnego. Strategia zostanie przyjęta do końca br. wraz z nową Strategią szkolenia kadr wymiaru sprawiedliwości na lata 2025–2030, która będzie w dużym stopniu ukierunkowana na cyfryzację. Szkolenia mają kłaść nacisk na konkretne zabezpieczenia regulacyjne, np. wymogi w zakresie ochrony danych, prawa podstawowe i procedury związane z korzystaniem z narzędzi cyfrowych i narzędzi AI, w tym w postępowaniach sądowych (wideokonferencje i rozprawy online nadal wiążą się z różnymi wyzwaniami, począwszy od trudności technicznych przez ochronę praw procesowych i podstawowych w środowisku cyfrowym po skuteczne przeprowadzanie postępowań online).
Kraje UE zostały zobowiązane w drodze przepisów rozporządzenia 2023/2844 w sprawie cyfryzacji2 do zaoferowania pracownikom wymiaru sprawiedliwości niezbędnego szkolenia w sprawach cywilnych i handlowych o charakterze transgranicznym oraz współpracy i dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych o charakterze transgranicznym.
Komisja zamierza dokonać przeglądu istniejących standardów i narzędzi cyfrowych, aby następnie umożliwić ich synergię na poziomie wszystkich państw UE.
W strategii zostaną określone środki, które mogą ułatwić oraz przyspieszyć rozwój i wykorzystanie narzędzi cyfrowych w wymiarze sprawiedliwości. Ten kierunek prac obejmie określenie możliwości związanych z opracowywaniem i wykorzystywaniem narzędzi AI w ramach postępowań sądowych. n
III. Finansowanie unijne: Program „Sprawiedliwość” w ramach nowego budżetu UE
Komisja Europejska 3 września br. przedstawiła w ramach pakietu dokumentów obejmujących nowy siedmioletni budżet unijny program pod nazwą „Sprawiedliwość”3, w ramach którego proponowane jest ponad dwukrotne zwiększenie dotychczasowej puli środków z 305 mln euro do kwoty 798 mln euro. Program ten jest najważniejszym instrumentem budowy cyfrowej i odpornej europejskiej przestrzeni sprawiedliwości. Wspiera on współpracę sądową w sprawach cywilnych i karnych, szkolenie kadr wymiaru sprawiedliwości oraz równy dostęp do wymiaru sprawiedliwości dla wszystkich obywateli i przedsiębiorstw.
Nowy program ma być wykorzystany do wsparcia cyfryzacji wymiaru sprawiedliwości, by zwiększyć skuteczność transgranicznych postępowań sądowych (KE podkreśla problem rosnącej przestępczości transgranicznej), a także dostęp do wymiaru sprawiedliwości, przyczyniając się tym samym do wzrostu gospodarczego i konkurencyjności.
Jak zauważa komisja, nadal problemem są różne tempo cyfryzacji krajowych systemów wymiaru sprawiedliwości oraz brak wystarczającej interoperacyjności między krajowymi systemami informatycznymi państw członkowskich, a także między systemami krajowymi a agencjami i organami UE ds. wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Do tego poziom uczestnictwa w szkoleniach znacznie różni się między państwami członkowskimi i zawodami prawniczymi (przedstawicielstwo KIRP w Brukseli w dialogu z instytucjami unijnymi wielokrotnie podkreślało potrzebę uwzględnienia w programowaniu nowego budżetu unijnego finansowania na szkolenia takich zawodów, jak radcowie prawni).
Program wspierać ma wykorzystanie narzędzi ułatwiających komunikację cyfrową między sądami a stronami poprzez europejski elektroniczny punkt dostępu (umożliwiający łatwiejszy dostęp do danych sądowych) czy europejską sygnaturę orzecznictwa. Jednocześnie korzystanie z kwalifikowanych usług zaufania, takich jak podpisy elektroniczne i pieczęcie elektroniczne, przynieść ma korzyści pod względem wygody i pewności prawa w kontekście transakcji transgranicznych. Oczekiwane w 2026 r. wdrożenie unijnych ram tożsamości cyfrowej, a następnie europejskie portfele biznesowe również przyczynią się do zwiększenia cyfryzacji i bezpieczeństwa cyfrowych procedur sądowych. Wszystkie działania będą realizowane w okresie 2028–2034. n
Katarzyna Lachowicz
radca prawny, stały przedstawiciel KIRP w Brukseli
(Justice Programme 2028–2034)
