Ogłoszony przez Komisję Europejską 12 lutego program prac na 2025 r. zawiera 45 nowych inicjatyw strategicznych i legislacyjnych, 37 ocen dotychczasowych przepisów i tzw. fitness checków oraz spis już rozpoczętych podczas minionej kadencji prac wokół 123 propozycji regulacyjnych. Dynamika sytuacji geopolitycznej wymusza pewne modyfikacje pierwotnych założeń, choćby w sferze budżetowej, a także priorytetyzacji kierunków politycznych na sferę obronności i szeroko pojętego bezpieczeństwa.
Przykładem jest przyjęty plan ReArm Europe o wartości 800 mld euro. Ta kadencja skupiać będzie szczególną uwagę także na zwiększeniu konkurencyjności UE, dalszym wzmacnianiu odporności gospodarczej, również wartości demokratycznych, innowacyjności, cyberbezpieczeństwie i deregulacji.
Wzmacnianie wartości demokratycznych i roli społeczeństwa
Wśród kluczowych dla wymiaru sprawiedliwości znalazły się nowa inicjatywa na rzecz zwalczania zagranicznej manipulacji i dezinformacji oraz wzmacniania odporności demokratycznej pod nazwą Europejska Tarcza Demokratyczna, a także nowa strategia UE na rzecz wspierania, ochrony i wzmacniania pozycji społeczeństwa obywatelskiego. W sprawozdaniach zarówno Enrica Letty[1], jak i Maria Draghiego[2] podkreślono potrzebę wzmocnienia dialogu społecznego jako kluczowego elementu zapewniającego trwałą konkurencyjność Unii Europejskiej i dobrze funkcjonujący rynek wewnętrzny. Istota tej tematyki jest podkreślana także w okresie polskiej prezydencji w Radzie UE. Ministerstwo Sprawiedliwości organizuje w Warszawie w dniach 22–23 kwietnia międzynarodową konferencję „Rola społeczeństwa obywatelskiego w ochronie praworządności”, w następstwie której w czerwcu prezydencja polska w Radzie UE przedstawi w tej sprawie projekt konkluzji do przyjęcia przez państwa członkowskie UE.
Polityka migracyjna
Komisja zamierza opracować strategię UE w zakresie migracji i azylu na kolejne pięć lat oraz nowe rozwiązania regulacyjne dotyczące tzw. procedury powrotowej. Zgodnie z dyrektywą 2008/115/WE (tzw. dyrektywa powrotowa) obywatele państw trzecich nielegalnie przebywający na terytorium państwa członkowskiego powinni otrzymać decyzję nakazującą powrót i zobowiązującą ich do opuszczenia UE. Z danych Eurostatu wynika jednak, że spośród osób, które otrzymały taką decyzję, tylko około jedna czwarta faktycznie opuszcza UE. Obecne przepisy nie gwarantują, że nielegalni migranci, którzy w jednym kraju otrzymali decyzję nakazującą powrót, nie będą mogli wykorzystywać luk w systemie, aby powrócić do innego państwa UE. Rozpoczęty w 2018 r. przegląd dyrektywy powrotowej mający na celu usprawnienie procedur we wszystkich państwach członkowskich utknął w martwym punkcie. Przyjęty w maju 2024 r. pakt o migracji i azylu wprowadził kilka zmian dotyczących powrotów, m.in. tzw. procedurę powrotu na granicę mającą zastosowanie do obywateli państw trzecich odrzuconych we wniosku o udzielenie azylu na granicy.
Obecne plany Komisji Europejskiej wskazują, że będzie ona dążyć do ujednolicenia przepisów powrotowych na poziomie całej UE, a więc można przypuszczać, że przedstawiona zostanie propozycja rozporządzenia jako wiążącego aktu prawnego, bezpośrednio stosowanego w całej UE, lub projekt rewizji dyrektywy znacznie rozszerzający obecny zakres dotychczasowych uregulowań. Podczas marcowej sesji plenarnej w Parlamencie Europejskim Komisja Europejska zaprezentowała dokument New common approach on returns, który nakreśla przyszły jednolity dla UE kierunek działań w tym obszarze, a jednocześnie uzupełnia luki paktu o migracji i azylu, który wejdzie w życie w połowie 2026 r. Dokument ten musi teraz zostać uzgodniony w Parlamencie Europejskim i Radzie.
Rynek wewnętrzny
Do czerwca br. Komisja ma przedstawić strategię jednolitego rynku – nowe horyzontalne podejście mające na celu ułatwienie transgranicznego świadczenia usług i dostarczania towarów oraz eliminację nadal istniejących barier rynkowych w relacjach między państwami UE. Wystosowane w ramach CCBE stanowisko w tej sprawie w ramach konsultacji publicznych prowadzonych przez Komisję Europejską, a także prezentowane wobec instytucji UE stanowisko Przedstawicielstwa KIRP w Brukseli wyraźnie wskazuje, iż obecnie obowiązujące przepisy dyrektywy Rady z dnia 22 marca 1977 r. mającej na celu ułatwienie skutecznego korzystania przez prawników ze swobody świadczenia usług (77/249/EWG), a także dyrektywy 98/5/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 lutego 1998 r. mającej na celu ułatwienie stałego wykonywania zawodu prawnika w państwie członkowskim innym niż państwo uzyskania kwalifikacji zawodowych – są wydajne, niebiurokratyczne i działają skutecznie. Przepisy te nie powinny zatem podlegać niepotrzebnym modyfikacjom.
Prawnicy odgrywają zasadniczą rolę wśród zawodów jako aktorzy w systemie sprawiedliwości i przez swój wkład odgrywają kluczową rolę w ochronie praworządności, zapewnianiu dostępu do wymiaru sprawiedliwości dla obywateli i przedsiębiorstw oraz ochronie podstawowych praw i wolności. Zwraca przy tym uwagę fakt, iż Komisja Europejska uznała współzależność między ochroną praworządności a jej wkładem w jednolity rynek, niedawno włączając ten aspekt do monitorowania sprawozdania dotyczącego praworządności.
ESG a Omnibus Pierwszy
Komisja Europejska ogłosiła 26 lutego zakres planowanych uproszczeń związanych z przepisami dotyczącymi sprawozdawczości niefinansowej, w tym CSRD, CSDDD, a także z taksonomią UE. Pakiet Omnibus powstał w efekcie presji wywieranej przez kraje członkowskie podkreślające zbytnie obciążenie regulacyjne przedsiębiorstw i utratę konkurencyjności na rynku międzynarodowym.
Bazując na założeniach poczynionych w tzw. raporcie Draghiego, Omnibus rzeczywiście ma na celu redukcję obciążeń administracyjnych, ale – uwaga: przy jednoczesnym zachowaniu wysokich standardów środowiskowych. Co to oznacza?
Ograniczenie liczby firm objętych dyrektywą CSRD (Corporate Sustainability Reporting Directive) – firmy zatrudniające do 1 tys. pracowników i osiągające do 50 mln euro obrotu zostaną wyłączone z obowiązków wynikających z CSRD. Dla firm objętych obowiązkiem raportowania (powyżej 1 tys. pracowników i 50 mln euro obrotu) standardy raportowania ESG zostaną uproszczone. Będzie wyjątek dla firm zatrudniających powyżej 1 tys. pracowników, ale z obrotem poniżej 450 mln euro – raportowanie zgodności z taksonomią UE będzie dobrowolne. Z jednej strony to odciążenie mniejszych podmiotów, z drugiej ryzyko ograniczenia przejrzystości w gospodarkach unijnych, gdzie przedsiębiorstwa poniżej 1 tys. pracowników są istotną siłą rynkową. Podwójna istotność (double materiality) pozostaje, co oznacza, że firmy nadal muszą raportować zarówno istotność finansową, jak i istotność wpływu.
Ograniczenie wymogów CSDDD (Corporate Sustainability Due Diligence Directive) – propozycja KE znacznie łagodzi zobowiązania firm w zakresie należytej staranności, m.in. dzięki uproszczeniu zaangażowania interesariuszy. Dla firm to mniejsze ryzyko operacyjne, ale spójrzmy na to z perspektywy skuteczności eliminacji nieetycznych praktyk w łańcuchach dostaw. Usunięto postanowienia dotyczące odpowiedzialności cywilnej.
Zmiany w taksonomii UE obejmujące uproszczenie szablonów raportowania, bankowego wskaźnika GAR (zielonych aktywów) oraz zmniejszenie zakresu obowiązkowego raportowania wydatków operacyjnych. Propozycja KE obejmuje także wyłączenie z obowiązku raportowania zgodności z taksonomią UE dla firm z udziałem działalności kwalifikowanej poniżej 10%. I do tego uproszczenie niektórych kryteriów DNSH. Zostanie zapewniona większa elastyczność, co zmniejszy obciążenie przedsiębiorstw ścisłym przestrzeganiem przepisów.
Reforma niewątpliwie zmniejsza biurokrację, ale kluczowe pytanie brzmi: czy nie osłabi ona celów, dla których CSRD, CSDDD i taksonomia UE powstały? Firmy, które już wdrożyły dobre praktyki ESG, zaangażowały potężne środki w przygotowanie do tej sprawozdawczości, raczej nie zrezygnują z nich, ale może to być sygnał do poluzowania standardów.
Harmonogram legislacyjny dotyczący pakietu Omnibus Pierwszy zakłada m.in. głosowanie w Radzie UE w grudniu 2025 r., publikację w Dzienniku Urzędowym UE na początku 2026 r. i stopniowe wdrażanie zmian od 2027 r. Proces implementacji na poziomie krajowym może jednak wydłużyć przyjęcie przepisów i wprowadzić dodatkowe zmiany.
Sztuczna inteligencja
Przepisy Aktu o sztucznej inteligencji (unijne rozporządzenie) w zakresie zakazanych praktyk dotyczących AI uregulowanych w artykule 5 zaczęły obowiązywać od 2 lutego. Wytyczne te wykraczają poza główny akt, określając niejasne koncepcje prawne, ustanawiając zasady egzekwowania, wprowadzając mechanizmy zgodności, wyjaśniając dopuszczalne i zabronione aplikacje sztucznej inteligencji oraz określając środki nadzoru sądowego. Przepisy te wzmacniają pewność prawną i zapewniają konsekwentne stosowanie ustawy o sztucznej inteligencji we wszystkich państwach członkowskich, wspierając jednolite egzekwowanie i harmonizację przepisów w Unii Europejskiej.
Zasady zarządzania i obowiązki odnoszące się do modeli AI ogólnego przeznaczenia będą obowiązywały od 2 sierpnia br., te natomiast, które dotyczą systemów AI wysokiego ryzyka, wbudowane w produkty regulowane – mają okres przejściowy do 2 sierpnia 2027 r.
Jednocześnie Komisja opublikowała na początku lutego zbiór wytycznych dotyczących definicji systemu AI oraz przedstawiających przegląd praktyk AI uznawanych za niedopuszczalne ze względu na potencjalne ryzyko dla europejskich wartości i praw podstawowych. Komisja zakłada, że będzie aktualizowała wytyczne w okresach dwuletnich, w międzyczasie prawdopodobnie pojawi się także orzecznictwo TSUE w zakresie interpretacji przepisów rozporządzenia o AI, które będzie definiowało dalsze działania KE w tym zakresie.
[1] Włoski polityk, politolog i nauczyciel akademicki. Minister, eurodeputowany, parlamentarzysta krajowy, w latach 2013–2014 premier Włoch.
[2]Włoski ekonomista i nauczyciel akademicki. W latach 2006–2011 prezes Banku Włoch, następnie do 2019 r. prezes Europejskiego Banku Centralnego, w latach 2021–2022 premier Włoch.
