1 października br. weszła w życie duża rządowa nowelizacja Kodeksu karnego1. Jak podają jej autorzy w uzasadnieniu projektu, głównym celem jest wzmocnienie ochrony prawnokarnej przed najcięższymi kategoriami przestępstw przez zaostrzenie odpowiedzialności karnej za: 1) najpoważniejsze przestępstwa przeciwko wolności seksualnej, w szczególności na szkodę małoletnich, 2) przestępstwa drogowe popełniane w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego,
3) przestępstwa popełniane w ramach zorganizowanych grup przestępczych2.
Nowelizacja przewiduje podwyższenie ustawowych zagrożeń karnych za najpoważniejsze przestępstwa, a ponad 90% proponowanych podwyższeń sankcji polega wyłącznie na podwyższeniu górnego zagrożenia[1].
Zdaniem autorów nowelizacji dokonywane zaostrzenie jest racjonalne i stanowi przejaw nowoczesnej polityki karnej, bo wzmacnia faktyczny poziom ochrony bezpieczeństwa obywateli[2]. Jednak tam, gdzie ustawodawca widzi zwiększenie zakresu uznania sędziowskiego przy wymiarze kary, tam praktycy widzą ograniczenie swobody organów stosujących prawo[3].
Zmiany w karach
Artykuł 10 § 2a k.k. wprowadza możliwość odpowiadania nieletniego po ukończeniu 14 lat, a przed ukończeniem 15 lat za zabójstwa kwalifikowane (art. 148 § 2 i 3 k.k.), jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają oraz zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że stosowanie środków wychowawczych lub poprawczych nie jest w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego.
Jak wskazują autorzy nowelizacji, w takich wypadkach będzie istniała samoistna podstawa do nadzwyczajnego
złagodzenia kary (art. 10 § 3 k.k.), a najwyższą karą możliwą do wymierzenia (analogicznie jak w przypadku przestępstw zagrożonych karą dożywotniego pozbawienia wolności określonych w § 2) będzie kara 30 lat pozbawienia wolności na podstawie art. 10 § 3 w związku z art. 38 § 3 k.k. in principio[4].
Z kolei w art. 33 § 1a k.k. i 34 § 1aa k.k. ustawodawca wprowadza istotne novum, tj. dolne granice wymiaru kar grzywny oraz ograniczenia wolności, w przypadku gdy przestępstwo jest zagrożone zarówno jedną z wyżej wymienionych kar, jak i karą pozbawienia wolności.
Wyeliminowano karę 25 lat pozbawienia wolności, gdyż – jak słusznie zreflektował się ustawodawca – wymiar tej kary był zbyt sztywny, a z kolei znaczny odstęp między poprzednią górną granicą terminowej kary pozbawienia wolności
(15 lat) a karą 25 lat pozbawienia wolności mógł prowadzić do wymierzenia przez sąd kary zbyt łagodnej lub zbyt surowej[5].
W art. 37 k.k. wydłużeniu uległa kara pozbawienia wolności, która może teraz trwać od 1 miesiąca aż do 30 lat, co wymusiło podwyższenie określonego w art. 38 § 2 k.k. progu nadzwyczajnie obostrzonej kary pozbawienia wolności.
Natomiast w myśl art. 37a § 2 k.k. wyłączona zostaje możliwość stosowania art. 37a § 1 k.k. (tj. orzeczenie grzywny albo kary ograniczenia wolności zamiast jej pozbawienia) w przypadku recydywisty, o którym mowa w art. 64 § 1 k.k., oraz recydywisty – kierowcy pojazdu, który był w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego (art. 178a § 4 k.k.).
Od teraz na mocy art. 41 § 1a k.k. obligatoryjne staje się orzeczenie zakazu zajmowania wszelkich lub określonych stanowisk, wykonywania wszelkich lub określonych zawodów albo działalności, związanych z wychowaniem, edukacją, leczeniem małoletnich lub z opieką nad nimi na czas określony albo dożywotnio w razie skazania na karę pozbawienia wolności za umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu na szkodę małoletniego lub za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego.
Przepadek pojazdów
Od 14 marca 2024 r. na mocy art. 44b § 1 k.k. sąd będzie obligatoryjnie orzekał przepadek pojazdu mechanicznego prowadzonego przez sprawcę przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w ruchu lądowym lub przepadek jego równowartości, odwołując się regulacji wprowadzonych w części szczególnej k.k.[6] Przepadek nie będzie karą i nie musi być dostosowany do dochodów lub sytuacji majątkowej sprawcy, zaś celem tego środka reakcji prawnokarnej ma być utrudnienie sprawcy popełnienia przestępstwa w przyszłości przez pozbawienie go pojazdu mechanicznego, a w przypadku przepadku równowartości przez pozbawienie go środków pieniężnych, które może przeznaczyć na zakup pojazdu[7].
Co ważne z perspektywy ekonomiki procesowej – za równowartość pojazdu uznaje się wartość pojazdu określoną w polisie ubezpieczeniowej na rok, w którym popełniono przestępstwo, a w razie braku polisy – średnią wartość rynkową pojazdu odpowiadającego, przy uwzględnieniu marki, modelu, roku produkcji, typu nadwozia, rodzaju napędu i silnika, pojemności lub mocy silnika oraz przybliżonego przebiegu, pojazdowi prowadzonemu przez sprawcę, ustaloną na podstawie dostępnych danych, bez powoływania w tym celu biegłego (art. 44b § 2 k.k.).
W art. 44b § 3 k.k. przewiduje się jednocześnie, że jeżeli sprawca prowadził niestanowiący jego własności lub współwłasności pojazd mechaniczny, wykonując czynności zawodowe lub służbowe polegające na prowadzeniu pojazdu na rzecz pracodawcy, to sąd zamiast przepadku orzeknie nawiązkę w wysokości co najmniej 5 tys. zł na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej.
Nowe dyrektywy wymiaru kary
W art. 53 § 1 k.k. dyrektywę prewencji ogólnej wyrażoną w postaci „potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa” zastępują „cele kary w zakresie społecznego oddziaływania, a także cele zapobiegawcze”.
Ponadto ustawodawca wprowadza otwarte katalogi okoliczności obciążających oraz okoliczności łagodzących (art. 53 § 2a i 2b k.k.), przez co zamierza w istotny sposób ukierunkować sądy do ich uwzględniania przy wymiarze kary.
Podwojeniu ulega także dolna granica grzywny oraz kary ograniczenia wolności przy skazaniu za czyn ciągły (art. 57b k.k.), gdyż obecnie w przypadku grzywny lub kary ograniczenia wolności należy wymierzyć karę nie niższą od podwójnej dolnej granicy ustawowego zagrożenia, co ma na celu uwzględnienie aspektu ciągłości przestępstwa[8].
Nadzwyczajne złagodzenie i obostrzenie kary
Od tej pory sąd nie będzie zobowiązany do zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary w każdym przypadku, jeśli zajdą przesłanki określone w art. 60 § 3 k.k., ale jedynie na wniosek prokuratora, co zdaniem autorów nowelizacji zwiększa, a nie zmniejsza, zakres uznania sędziowskiego[9].
Nowelizacja przepisów art. 60 § 6–7 k.k. dąży do stworzenia jednego spójnego modelu wymiaru kary nadzwyczajnie złagodzonej, obejmującego zarówno przestępstwa kodeksowe, jak i pozakodeksowe – z zachowaniem spójności systemowej, eliminując dotychczasowe nieścisłości systemowe pomiędzy zastosowaniem dyspozycji poprzednich wersji przepisów art. 60 § 4, § 6 i § 7 k.k.[10]
Obostrzenia doczekają się również wielokrotni recydywiści (art. 64 § 2 k.k.), wobec których sąd będzie zobligowany wymierzyć karę pozbawienia wolności przewidzianą za przypisane przestępstwo w granicach od wysokości dolnego ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę, a w przypadku występków do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę. Dopiero tak ukształtowana sankcja, w ocenie autorów nowelizacji, ma się znacząco przyczynić do ograniczenia rozmiarów zjawiska recydywy wielokrotnej[11].
Dodatkowo k.k. w nowym art. 64a wprowadza nowy, szczególny rodzaj recydywy „seksualnej” związany z ponownym popełnieniem (w ciągu pięciu lat po odbyciu co najmniej sześciu miesięcy kary za przestępstwo pierwsze) zbrodni zabójstwa w związku ze zgwałceniem lub przestępstwa przeciwko wolności seksualnej zagrożonego karą pozbawienia wolności, którego górna granica wynosi co najmniej osiem lat. Sąd orzeknie wobec takiego sprawcy obligatoryjnie karę pozbawienia wolności, przewidzianą za przypisane przestępstwo w wysokości od dolnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.
Ustawodawca uchylił art. 75a k.k. przewidujący możliwość zamiany kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na karę ograniczenia wolności albo na grzywnę, która to regulacja zdaniem doktryny mogła w swej istocie podważać trafność zapadłego w sprawie wyroku orzekającego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania[12].
Wybrane zmiany w części szczególnej k.k.
Nowelizacja wprowadza w art. 148 § 5 k.k. odpowiedzialność karną za przygotowanie do zabójstw określonych w art. 148 § 1, 2 i 3 k.k., a także dodaje nowy typ czynu zabronionego w postaci przyjęcia zlecenia zabójstwa człowieka w zamian za udzieloną lub obiecaną korzyść majątkową lub osobistą (art. 148a § 1 k.k.).
Podwyższenie sankcji karnych dotarło również do nieumyślnego spowodowania śmierci z art. 155 k.k., jak też do udziału w bójce lub pobiciu (art. 158 k.k.) oraz do sprawców wypadków i katastrof popełnionych w warunkach określonych w art. 178 k.k., tj. znajdujących się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego lub zbiegłych z miejsca zdarzenia, ale także spożywających alkohol lub zażywających środek odurzający po popełnieniu czynu określonego w art. 173 § 1 lub 2 k.k., art. 174 k.k. lub art. 177 § 1 k.k., a przed poddaniem ich przez uprawniony organ badaniu w celu ustalenia w organizmie zawartości alkoholu lub obecności środka odurzającego.
Nowelizacja usuwa grzywnę i karę ograniczenia wolności z art. 178a k.k., pozostawiając tym samym wyłącznie karę pozbawienia wolności do lat trzech.
Dodatkowo, począwszy od 14 marca 2024 r., w myśl nowego art. 178a § 5 k.k. sąd dostaje podstawę prawną do orzeczenia przepadku pojazdu mechanicznego prowadzonego przez takiego sprawcę.
Zgwałcenie
Znowelizowany art. 197 § 1 oraz § 3–5 k.k. zwiększa sankcje karne oraz wprowadza nowe typy kwalifikowane przestępstwa zgwałcenia (m.in.: posługiwanie się bronią palną, nożem lub innym niebezpiecznym przedmiotem, dopuszczenie się przestępstwa wobec kobiety ciężarnej lub utrwalając obraz lub dźwięk z przebiegu czynu. Znamiona zgwałcenia małoletniego poniżej lat 15, szczególnego okrucieństwa oraz następstwa w postaci spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu zostały umieszczone razem w art. 197 § 4 k.k. Z kolei art. 197 § 5 k.k. traktuje o następstwie w postaci śmierci pokrzywdzonego.
Łapownictwo i obrót gospodarczy
Nowelizacja dodała art. 228 § 5a i art. 229 § 4a k.k., które dotyczą łapownictwa odnoszącego się do korzyści majątkowej wielkiej wartości z karą pozbawienia wolności od 3 do 20 lat, co oznacza, że są to nowe rodzaje zbrodni w k.k.
W zakresie przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu nowelizacja uzupełnia art. 296 § 4a k.k. o nowe kategorie podmiotów (poza pokrzywdzonym), które mogą wszcząć postępowanie karne, a są nimi: wspólnicy, akcjonariusze lub udziałowcy pokrzywdzonej spółki lub członka pokrzywdzonej spółdzielni.
Nadto nowelizacja dostosowuje art. 305 k.k. do obecnych realiów gospodarczych, zastępując niezdefiniowany „przetarg publiczny” przez „przetarg albo postępowanie o udzielenie zamówienia publicznego”, jak też likwidując kierunkowy charakter przestępstwa przez przeniesienie „działania w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej” do § 3 i czyniąc z tego okoliczność kwalifikowaną wyżej wymienionego czynu.
Last but not least art. 306b k.k. wyróżnia nowe typy czynów zabronionych wymierzonych przeciwko obrotowi gospodarczemu w oparciu o kryterium działania w stosunku do mienia o wartości większej niż pięciokrotność kwoty określającej mienie wielkiej wartości (art. 306b § 1 k.k.) oraz o wartości większej niż dziesięciokrotność kwoty określającej mienie wielkiej wartości (art. 306b § 2 k.k.) – albo spowodowanie szkody w rozmiarach odpowiadających takim wysokościom. Takie czyny k.k. również nakazuje traktować jako nowe zbrodnie.
Na koniec warto odnotować, że z dniem 1 października 2023 r. weszła też w życie druga nowelizacja k.k.[13], która rozszerzyła i doprecyzowała przestępstwo szpiegostwa
z art. 130 k.k. m.in. przez sam fakt zgłoszenia gotowości działania na rzecz obcego wywiadu przeciwko RP, a także zaostrzyła karę w podstawowym typie do minimum pięciu lat pozbawiania wolności.
[1]1 Ustawa z dnia 7 lipca 2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 2600 z późn. zm.) – dalej jako: nowelizacja.
2 Uzasadnienie nowelizacji, s. 1, https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/druk.xsp?nr=2024 {dostęp: 11 listopada 2023 r.] – dalej: uzasadnienie.
Ibidem.
[2] Ibidem, s. 2.
[3] Zob. M. Zacharski w publikacji, https://www.prawo.pl/prawo/odpowiedzialnosc-za-przestepstwa-gospodarcze-po-nowelizacji-kodeksu-karnego,523307.html [dostęp: 11 listopada 2023 r.].
[4] Ibidem, s. 7.
[5] Ibidem, s. 4.
[6] Ibidem, s. 13.
[7] Ibidem, s. 14.
[8] Ibidem, s. 27.
[9] Ibidem, s. 31.
[10] Ibidem, s. 29–30.
[11] Ibidem, s. 31–32.
[12] Por. A. Zoll, [w:] red. W. Wróbel, A. Zoll, LEX/el. 2016, t. 1 do art. 75a, cyt. za: Uzasadnienie, s. 36.
[13] Ustawa z dnia 17 sierpnia 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1834).
