Od 1 stycznia 2025 r. Polska po raz drugi w swojej historii będzie przez sześć miesięcy przewodniczyć pracom w Radzie Unii Europejskiej. To wyjątkowy okres, znajdujemy się bowiem w momencie rozpoczęcia nowego cyklu instytucjonalnego UE, który stwarza możliwość kształtowania strategicznych kierunków unijnej agendy i budowania kompromisów w kierunku długoterminowych rozwiązań. To także czas opracowywania nowych siedmioletnich ram finansowych UE, któremu towarzyszą zaciekłe negocjacje o podział prawie 1,2 bln euro środków z budżetu UE. Jednocześnie to bardzo trudny geopolitycznie moment.
Motto polskiej prezydencji zwraca uwagę państw członkowskich UE na kluczowy obszar: szeroko pojęte bezpieczeństwo Europy, które ma być głównym filarem kształtowania polityk unijnych. Istotnymi elementami będą wzmocnienie wartości demokratycznych, pogłębianie jednolitego rynku oraz odpowiedź na wiele wyzwań, jakie niesie globalizacja.
Wśród wskazanych przez Ministerstwo Sprawiedliwości obszarów priorytetowych znajdują się kwestie cyfryzacji wymiaru sprawiedliwości z wykorzystaniem nowoczesnych technologii i sztucznej inteligencji, bezpieczeństwo prawne, wewnętrzne i zewnętrzne oparte na zasadach demokratycznego państwa prawa. Polska prezydencja zamierza przygotować projekt konkluzji Rady Europejskiej poświęconych roli społeczeństwa obywatelskiego w zakresie ochrony praworządności w następstwie debaty podczas konferencji organizowanej pod koniec kwietnia przez MS w Warszawie, w której planowany jest udział przedstawicieli KIRP. Polska będzie także zabiegać o przystąpienie Unii Europejskiej do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (zobowiązanie UE przystąpienia do EKPC przewiduje przepis art. 6 ust. 2 traktatu z Lizbony, a wyrok TSUE z dnia 10 września 2024 r. – Misja Eulex Kosowo – może być istotnym krokiem przybliżającym UE do przystąpienia do konwencji[1]). W dziedzinie migracji kluczową kwestią będzie rozwiązanie problemu wykorzystania migracji jako narzędzia do prowadzenia wojny hybrydowej. Część państw członkowskich oczekuje od nowej komisji propozycji nowej dyrektywy w zakresie rozwiązań odnośnie do deportacji nielegalnych migrantów poza granice UE. W dyskusji pojawia się także pomysł centrów zlokalizowanych poza UE dla migrantów ubiegających się o azyl i jednocześnie silny głos o ochronę praw człowieka.
Polska prezydencja będzie dążyć do zakończenia prac legislacyjnych w zakresie dyrektywy określającej minimalne zasady wsparcia dla ofiar przestępstw oraz dyrektywy antykorupcyjnej mającej ujednolicić definicje aktów korupcji i ich kwalifikacji, głównie odnośnie do aktów łapownictwa w sektorze publicznym i prywatnym, płatnej protekcji, a także utrudniania działań wymiaru sprawiedliwości. Nowa KE zapowiada przygotowanie pierwszej strategii antykorupcyjnej UE mającej zapewnić jasne podejście do działań zwalczających korupcję i wzmocnioną współpracę między państwami członkowskimi.
Priorytetem polskiej prezydencji będzie ponadto doprowadzenie do harmonizacji przepisów prawa upadłościowego. Obecne rozdrobnienie tych regulacji utrudnia inwestycje transgraniczne i jest jedną z głównych przeszkód do realizacji założeń unii rynków kapitałowych, na co wskazuje nowy komisarz ds. demokracji, sprawiedliwości i praworządności Michael McGrath.
Polska prezydencja zaproponuje utworzenie Europejskiej Rady Odporności na dezinformację, która miałaby być finansowana przez państwa członkowskie UE. Z kolei dyskusja na temat reformy kodeksu celnego towarzyszyć ma kwestii uszczelnienia granic UE i ochrony konkurencyjności na rynku wewnętrznym. Nowe przepisy unijnego kodeksu celnego wprowadzą scentralizowaną bazę danych dla wszystkich państw UE, co według komisarza ds. bezpieczeństwa handlu i gospodarki Maroša Šefčoviča mogłoby nastąpić już w 2026 r. Niemniej Rada musi najpierw przyjąć w tym zakresie swoje stanowisko, zanim rozpoczną się negocjacje międzyinstytucjonalne (być może w okresie polskiej prezydencji).
Ważnym obszarem polskiej dyplomacji będzie maksymalizacja wsparcia dla Ukrainy, w tym aktywizowanie partnerów z innych państw członkowskich do rozmów na temat odpowiedzialności Rosji za zbrodnie w Ukrainie. Polska dąży do przyjęcia już w lutym kolejnego rozszerzonego pakietu sankcyjnego. Przyjęty w grudniu 15. pakiet[2] obejmuje m.in. zakaz wykonywania w UE orzeczeń wydanych na podstawie art. 248 kodeksu postępowania arbitrażowego Federacji Rosyjskiej, który zakazuje podmiotom UE wszczynania postępowań przeciwko rosyjskim firmom przed sądami spoza Rosji.
Warto przy tej okazji wspomnieć i podziękować za ogromne wsparcie radcom prawnym, którzy świadczą pro bono pomoc prawną dla uchodźców z Ukrainy w ramach powołanego z inicjatywy KRRP Centrum Koordynacji Pomocy Prawnej.
Wytyczne polityczne dla nowej Komisji Europejskiej – wybrane obszary
Przewodnicząca Ursula von der Leyen w przedstawionych wytycznych politycznych wskazała na potrzebę wzmocnienia bezpieczeństwa, posiadanie silnych granic zewnętrznych oraz bardziej rygorystyczne podejście do przestępczości. Szczególną uwagę zwróciła na wzmocnienie odporności demokracji, przeciwdziałanie dezinformacji oraz silne gwarancje dla praworządności. Komisarz ds. budżetu i administracji publicznej oraz zwalczania nadużyć finansowych Piotr Serafin będzie miał zapewniać ścisłe powiązanie unijnego wsparcia finansowego z realizacją zaleceń zawartych w corocznych sprawozdaniach KE na temat praworządności w państwach członkowskich. Naruszenie poszanowania zasad praworządności będzie wiązać się z decyzją odnośnie do wszystkich unijnych funduszy w oparciu o przepisy rozporządzenia o warunkowości.
Europejska Tarcza Demokratyczna
Ta flagowa inicjatywa Komisji Europejskiej będzie miała na celu przeciwdziałanie poważnym zagrożeniom dla demokracji w UE. Parlament Europejski, podzielając potrzebę walki z zagraniczną ingerencją i dezinformacją, tuż przed końcem 2024 r. powołał specjalną komisję pod nazwą Europejska Tarcza Demokracji (European Democracy Shield), która będzie zajmować się tą problematyką poprzez monitorowanie platform cyfrowych, a także treści generowanych przez sztuczną inteligencję.
Cyfryzacja wymiaru sprawiedliwości
Wśród wielu zapowiadanych przez komisarza Michaela McGratha inicjatyw znajduje się nowa strategia dla wymiaru sprawiedliwości ukierunkowana na zapewnienie najnowocześniejszych narzędzi cyfrowych. Towarzyszyć jej mają środki finansowe na szkolenie kadr wymiaru sprawiedliwości. Ponadto KE zamierza opracować wytyczne dla państw członkowskich, które będą klasyfikować różne narzędzia do kategorii ryzyk określonych w Akcie o Sztucznej Inteligencji. Komisja zamierza też rozwiązać problem luk prawnych w zakresie odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez sztuczną inteligencję w dyrektywie o odpowiedzialności za produkty oraz zaproponuje akt o sprawiedliwości cyfrowej w celu rozwiązania problemów, jakie wynikają np. z umów online. Wprowadzenie usług w zakresie treści generowanych przez sztuczną inteligencję rodzi wiele pytań o odpowiedzialność za ewentualne naruszenia praw autorskich, dlatego te kwestie zostaną w najbliższym czasie poddane badaniu i ocenie KE.
Ochrona danych i konkurencyjność w UE
Międzynarodowe przepływy danych są istotnym elementem coraz bardziej globalnej gospodarki cyfrowej, w tym współpracy organów ścigania i sądownictwa. Komisja, chcąc zapewnić skuteczną ochronę danych osobowych w relacjach transgranicznych, będzie dążyła do jak najszybszego zakończenia prac nad wnioskiem rozporządzenia ustanawiającym przepisy proceduralne dotyczące egzekwowania RODO[3]. Nowym rozwiązaniem wspierającym rozwój konkurencyjności na rynku wewnętrznym UE będzie propozycja ustanowienia ogólnounijnego statusu prawnego dla przedsiębiorstw innowacyjnych, które posługiwałyby się jednolitym certyfikatem tożsamości cyfrowej bez konieczności przyjmowania krajowych form prawnych.
Komisja zapowiada, że w okresie instytucjonalnym 2025–2029 nie będzie wielu nowych wniosków legislacyjnych, a uwaga będzie skupiona na celach wdrożeniowych dotychczasowych regulacji. Szczegółowe propozycje inicjatyw będą przedstawiane w rocznych programach prac Komisji Europejskiej.
KATARZYNA LACHOWICZ
radca prawny, stały przedstawiciel KIRP w Brukseli
[1] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:62022CJ0029 [dostęp: 14 stycznia 2025 r.].
[2] Decyzja Rady (WPZiB)2024/3187 z 16 grudnia 2024 r. w sprawie zmiany decyzji 2014/512/WPZiB dotyczącej środków ograniczających w związku z działaniami Rosji destabilizującymi sytuację na Ukrainie: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=OJ:L_202403187 [dostęp: 14 stycznia 2025 r.].
[3] https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:d02eb625-1a4d-11ee-806b-01aa75ed71a1.0024.02/DOC_1&format=PDF i https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:d02eb625-1a4d-11ee-806b-01aa75ed71a1.0024.02/DOC_2&format=PDF [dostęp: 14 stycznia 2025 r.].
