Zmiany w prawie karnym – tzw. ustawa naprawcza

Ministerstwo Sprawiedliwości opublikowało duży projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, który obecnie znajduje się w wykazie prac legislacyjnych Rady Ministrów (RCL) na etapie opiniowania. Projektowane zmiany mogą wejść w życie jeszcze w pierwszym kwartale 2025 r.

Jak wskazuje Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, celem projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, przygotowanego w oparciu o projekt opracowany przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego, jest dokonanie niezbędnych zmian w celu modyfikacji lub wyeliminowania wprowadzonych w ostatnim czasie regulacji najbardziej kontrowersyjnych, sprzecznych z normami konstytucyjnymi i międzynarodowymi oraz naruszających standardy racjonalnego oraz zgodnego z Konstytucją RP tworzenia prawa. Jednym z głównych celów projektu w części procesowej jest osiągnięcie stanu pełnego wdrożenia dyrektyw Unii Europejskiej dotyczących harmonizacji praw procesowych oskarżonego, w tym prawa dostępu do obrońcy, gwarancji procesowych i pomocy prawnej z urzędu.

ZMIANY W KODEKSIE KARNYM

Omawiając istotę rozwiązań planowanych w projekcie, w tym proponowanych środków realizacji, w pierwszej kolejności wskazać należy na najistotniejsze projektowane rozwiązania w zakresie zmian w Kodeksie karnym. Dokonano zmiany norm reakcji karnoprawnej przez m.in. eliminację nieuzasadnionego ograniczenia swobody sędziowskiej oraz nadanie art. 37a k.k. charakteru uzupełniającego o kary nieizolacyjne ustawowego zagrożenia przewidzianego dla występków, których górna granica wynosi osiem lat pozbawienia wolności. Projektowana ustawa zakłada racjonalne ukształtowanie dyrektyw wymiaru kary w zakresie prewencji indywidualnej i generalnej oraz wyeliminowanie katalogu okoliczności łagodzących i obciążających. Dokonano rozszerzenia zasady ultima ratio kary pozbawienia wolności na wszystkie przypadki, w których przewidziana jest możliwość wyboru rodzaju kary, uchylone zostaną przepisy dotyczące bezwzględnego dożywocia, które ograniczają swobodę sędziowską, a także wprowadzono zasadę dopuszczającą możliwość wymierzenia kary dożywotniego pozbawienia wolności i kary pozbawienia wolności w wysokości przekraczającej 15 lat tylko wtedy, gdy zachodzą wyjątkowe okoliczności. Projekt zakłada wyeliminowanie ograniczenia decyzyjności sądu stanowiskiem prokuratora w zakresie decyzji o nadzwyczajnym złagodzeniu kary oraz warunkowym zawieszeniu jej wykonania wobec sprawcy współdziałającego w popełnieniu przestępstwa. Założono wprowadzenie dla recydywy pojedynczej obostrzenia fakultatywnego przez możliwość wymierzenia kary w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę, a dla recydywy wielokrotnej obostrzenia w dolnej granicy wymiaru kary w wysokości powyżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia oraz fakultatywnego obostrzenia w górnej granicy kary. Dokonano wyeliminowania przy karze dożywotniego pozbawienia wolności możliwości obostrzenia przesłanek formalnych oraz orzekania zakazu warunkowego zwolnienia, a także wprowadzono przy warunkowym zwolnieniu okresu próby 10 lat. Projekt zakłada wprowadzenie jednego minimum formalnego przy warunkowym zwolnieniu (po odbyciu co najmniej połowy kary) oraz wyeliminowanie z katalogu surowszych warunków formalnych warunkowego zwolnienia sprawcy, który bezprawnie utrudniał wykonanie kary pozbawienia wolności. Ponadto wśród projektowanych zmian Kodeksu karnego wskazano, że podstawą przedłużenia terminu przedawnienia będzie wszczęcie postępowania przeciwko osobie. Projekt zmian modyfikuje sankcje karne w art. 190 § 1 k.k., 270a § 2 k.k., art. 271a § 2 k.k., art. 277a § 1
i 2 k.k. oraz w art. 305 § 1 k.k. Projekt zakłada również uchylenie § 1a w art. 233 k.k. (zeznawanie nieprawdy lub zatajanie prawdy z obawy przed grożącą odpowiedzialnością karną nam lub najbliższym) obejmującego jedynie sytuacje, które według założeń nie uzasadniają łagodniejszej penalizacji, a także uchylenie § 4a w art. 233 k.k. (nieumyślne przedstawienie fałszywej opinii przez biegłego), który według założeń nietrafnie wiąże sankcje karne z zachowaniami nieumyślnymi.

ZMIANY W KODEKSIE POSTĘPOWANIA KARNEGO

Jak wskazuje Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, istota rozwiązań planowanych w projekcie, w tym proponowane środki realizacji, zakłada szerokie zmiany procedury karnej. Omawiając w punktach najistotniejsze projektowane rozwiązania w zakresie zmian w Kodeksie postępowania karnego, wskazać należy na:

• poszerzenie zakresu dostępu do bezpłatnej pomocy tłumacza dla oskarżonego, który nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim lub jest głuchy lub niemy;
• poszerzenie zakresu dostępu do akt sprawy dla podejrzanego i jego obrońcy w związku z wnioskiem o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania oraz zapewnienie zatrzymanemu i jego obrońcy dostępu do akt postępowania;
• zmiana definicji podejrzanego na osobę, co do której zebrane dowody dostatecznie uzasadniają podejrzenie popełnienia przez nią przestępstwa i wobec której podjęto czynność procesową ukierunkowaną na jej ściganie;
• przyznanie zatrzymanemu prawa do skorzystania z pomocy obrońcy i ustanowienie obowiązku pełnienia dyżurów przez adwokatów i radców prawnych, których koszty pomocy będą ponoszone przez Skarb Państwa;
• wyeliminowanie ograniczeń w zakresie poufności kontaktów podejrzanego i jego obrońcy; 
• wprowadzenie regulacji realizujących prawo podejrzanego do przesłuchania z udziałem obrońcy, a w związku z tym skrócenie i odformalizowanie procedury wyznaczania obrońcy z urzędu w tym zakresie;
• wprowadzenie zasady obowiązkowego udziału obrońcy przy przesłuchaniu podejrzanego, który nie ukończył 18 lat, oraz obowiązku utrwalenia tego przesłuchania za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk;
• wprowadzenie zakazu dowodowego co do wyjaśnień uzyskanych z naruszeniem przepisów regulujących prawo podejrzanego do przesłuchania z udziałem obrońcy;
• wyeliminowanie sprzeciwu prokuratora: na cofnięcie wniosku o ściganie po rozpoczęciu przewodu, wstrzymującego wykonalność postanowienia sądu o zmianie tymczasowego aresztowania na poręczenie majątkowe oraz wobec wyłączenia jawności rozprawy, a także wyeliminowanie: możliwości prowadzenia postępowania o przestępstwo groźby karalnej mimo niezłożenia wniosku o ściganie oraz wymogu udzielenia zgody przez prokuratora na uwzględnienie przez sąd wniosku o dobrowolne poddanie się karze i wprowadzenie warunku braku sprzeciwu prokuratora obecnego na rozprawie;
• uproszczenie procedury wnoszenia subsydiarnego aktu oskarżenia przez odstąpienie od konieczności zaskarżania do prokuratora nadrzędnego postanowienia o zaniechaniu ścigania;
• wyeliminowanie możliwości zastrzeżenia przez prokuratora obecności przy kontaktach podejrzanego z obrońcą i kontroli korespondencji podejrzanego z obrońcą do 14 dni od dnia tymczasowego aresztowania;
• wprowadzenie możliwości – w miejsce obowiązku – sporządzania uzasadnień wyroków na formularzu według ustalonego wzoru;
• wprowadzenie możliwości wniesienia zażalenia także na odmowę sporządzenia odpisów lub kopii akt postępowania przygotowawczego, a także dodanie tego uprawnienia dla zatrzymanego;
• wprowadzenie zasady niedopuszczalności przeprowadzenia i wykorzystania dowodu uzyskanego dla celów postępowania karnego za pomocą czynu zabronionego;
• doprecyzowanie zasad dopuszczalności wykorzystania dowodu uzyskanego podczas stosowania kontroli operacyjnej oraz kontroli i utrwalania treści rozmów;
• objęcie zakresem procedury zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej także tłumaczy przysięgłych i wprowadzenie zasady wykonalności postanowienia w tym zakresie po prawomocności;
• wprowadzenie zażalenia na decyzję o przeprowadzeniu wyjęcia zwłok z grobu oraz wprowadzenie zasady wykonalności postanowienia po prawomocności;
• wyeliminowanie zdalnych posiedzeń aresztowych;
• zmiana przesłanki szczególnej stosowania tymczasowego aresztowania w postaci surowości kary przez podwyższenie górnej granicy ustawowego zagrożenia karą za występek z 8 do 10 lat pozbawienia wolności, podwyższenie skazania na karę pozbawienia wolności z trzech lat do powyżej trzech lat, badanie obawy utrudniania prawidłowego toku postępowania w związku z surowością grożącej kary;
• wprowadzenie maksymalnego czasu trwania tymczasowego aresztowania na tej podstawie do wydania wyroku przez sąd pierwszej instancji – do 12 miesięcy;
• podwyższenie zagrożenia karą pozbawienia wolności z roku do dwóch lat wyłączającego (co do zasady) możliwość stosowania tymczasowego aresztowania;
• doprecyzowanie przesłanek i oceny wniosków o przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania;
• uchylenie środka zapobiegawczego zakazu zbliżania się, zakazu kontaktu lub zakazu publikacji w sprawach o przestępstwo popełnione w stosunku do członka personelu medycznego;
• wyeliminowanie uzależnienia możliwości wydania listu żelaznego na etapie postępowania przygotowawczego od decyzji prokuratora;
• wyeliminowanie możliwości dalszego orzekania w sprawie po przerwie lub odroczeniu w przypadku zmiany członka orzekającego składu wieloosobowego;
• wyeliminowanie instytucji narady wstępnej i wyroku częściowego;
• wydłużenie terminu do wniesienia apelacji do 30 dni w sprawach, w których doszło do przedłużenia terminu do sporządzenia uzasadnienia;
• poszerzenie reguły ne peius w zakresie dotyczącym skazania w przypadku warunkowego umorzenia postępowania w pierwszej instancji oraz zaostrzenia kary przez wymierzenie kary dożywotniego pozbawienia wolności;
• wyeliminowanie możliwości wnoszenia przez Prokuratora Generalnego w sprawach o zbrodnie kasacji z powodu niewspółmierności kary;
• wydłużenie z roku do trzech lat terminu przedawnienia roszczeń o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie – analogicznie w Kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia;
• podwyższenie kwoty stanowiącej górną granicę należności dla świadka z tytułu wynagrodzenia za utracony zarobek lub dochód z powodu stawiennictwa na wezwanie sądu lub organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze z 4,6% do 11% kwoty bazowej dla osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe – analogicznie w postępowaniu cywilnym.

ZMIANY W KODEKSIE KARNYM WYKONAWCZYM

W omawianym projekcie ustawy zaproponowano również zmiany w Kodeksie karnym wykonawczym. Przewidziano wyeliminowanie sprzeciwu prokuratora wobec postanowienia sądu i decyzji komisji penitencjarnej o udzieleniu zezwolenia na odbycie kary w systemie dozoru elektronicznego oraz wobec postanowienia o wstrzymaniu wykonania orzeczenia skutkującego zwolnieniem skazanego z aresztu śledczego lub zakładu karnego, który wstrzymuje wykonanie tego postanowienia lub decyzji do czasu uprawomocnienia. Zaproponowano uchylenie instytucji postanowienia stwierdzającego, że skazany bezprawnie utrudniał wykonanie kary pozbawienia wolności. Dodatkowo wyeliminowano obowiązkowy udział prokuratora w posiedzeniach sądu i komisji penitencjarnej w przedmiocie zezwolenia na odbycie kary w systemie dozoru elektronicznego oraz posiedzeniach sądu w przedmiocie udzielenia warunkowego zwolnienia i odwołania warunkowego zwolnienia.

ZMIANY W KODEKSIE POSTĘPOWANIA W SPRAWACH O WYKROCZENIA

Zakres zmian w Kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia przewiduje m.in. poszerzenie przesłanek uchylenia prawomocnego mandatu karnego o przypadki, jeżeli w związku z jego nałożeniem dopuszczono się czynu zabronionego, a istnieje uzasadniona podstawa do przyjęcia, że mogło to mieć wpływ na treść prawomocnego mandatu karnego oraz po jego uprawomocnieniu ujawnią się nowe fakty lub dowody wskazujące na to, że ukarany nie popełnił czynu.

ZMIANY OBEJMUJĄCE INNE USTAWY

Omawiana regulacja przewiduje również zmianę w ustawie o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka przez poszerzenie środków ochrony i pomocy o zapewnienie systemowego wsparcia dla ofiar przestępstw o charakterze terrorystycznym. Planowane są również zmiany w ustawie – Prawo o ustroju sądów wojskowych, w ustawie – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz w ustawie – Prawo o prokuraturze, poprzez m.in. wyeliminowanie możliwości stosowania dowodów uzyskanych w wyniku kontroli operacyjnych lub kontroli i utrwalania rozmów na potrzeby ustalenia dopuszczenia się deliktów dyscyplinarnych przez sędziów i prokuratorów.

Planowany termin nowelizacji prawa karnego i wejścia w życie projektowanych zmian to pierwszy kwartał 2025 r.

JUSTYNA WOJDYŁO-BORUCKA
radca prawny, OIRP w Rzeszowie