Na stronie Rządowego Centrum Legislacji 2 września br. Ministerstwo Sprawiedliwości opublikowało projekt ustawy o zmianie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary z 29 sierpnia 2022 r. (nr UD421, dalej: projekt)1, który jest obecnie na etapie opiniowania2. Planowanym terminem przyjęcia projektu przez Radę Ministrów jest III kwartał 2022 r.3 Zastępuje on opublikowany jeszcze w 2018 r. projekt nr UD74, który zawierał w sobie całą wyżej wymienioną ustawę napisaną od nowa5.
Podstawowym celem projektu jest ożywienie stosowania przepisów ustawy z 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (dalej: ustawa)[1]. Projektodawca przytacza porażające statystyki świadczące o tym, że aktualny model odpowiedzialności osób prawnych w Polsce się nie sprawdził[2]. Jak wynika ze sprawozdań Prokuratury Krajowej, w 2021 r. jednostki prokuratury z terenu kraju skierowały łącznie 17 wniosków o stwierdzenie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego (dalej: PZ), sądy natomiast rozpoznały w tym samym roku prawomocnie 19 wniosków, w których łącznie wymierzyły dziewięć kar w sumarycznej wysokości 70 tys. zł[3].
Nowe definicje
Esencją nowelizacji jest nowa definicja PZ, zgodnie z którą PZ oznacza ?osobę prawną oraz jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, w tym również spółkę handlową z udziałem Skarbu Państwa, jednostkę samorządu terytorialnego lub związek takich jednostek, spółkę kapitałową w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorcę niebędącego osobą fizyczną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego i ich związki oraz podmioty zbiorowe:
a) zatrudniające w co najmniej jednym roku z dwóch ostatnich lat obrotowych mniej niż 500 pracowników albo osiągających roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz z operacji finansowych nieprzekraczający równowartości w złotych 100 mln euro i niebędących mikroprzedsiębiorcą, małym przedsiębiorcą ani średnim przedsiębiorcą w rozumieniu art. 7 ust. 1 pkt 1?3 ustawy z 6 marca 2018 r. ? Prawo przedsiębiorców (Dz.U. z 2021 r. poz. 162 i 2105 oraz z 2022 r. poz. 24 i 974);
b) których głównym celem ustawowym lub statutowym nie jest prowadzenie działalności gospodarczej[4].
Projekt usuwa zatem z zakresu podmiotowego ustawy w zasadzie wszystkie podmioty poza dużymi przedsiębiorstwami[5].
Bez prejudykatu
Druga rewolucja w ustawie to uchylenie warunku odpowiedzialności PZ w postaci uprzedniego prawomocnego skazania osoby fizycznej, w czym można dopatrywać się jednego z głównych czynników braku efektywności aktualnych rozwiązań w zakresie odpowiedzialności PZ[6]. Uchyla się równolegle wybitnie kazuistyczny katalog czynów zabronionych z art. 16 ustawy[7] na rzecz wprowadzenia prostej zasady odpowiedzialności za każde przestępstwo i przestępstwo skarbowe (por. nową definicję czynu zabronionego w projektowanym art. 2 pkt 2 ustawy)[8].
Nowe podstawy odpowiedzialności
Jednocześnie wymóg prejudykatu ma być zastąpiony przez dwie komplementarne materialnoprawne podstawy odpowiedzialności ustawy[9]. Zgodnie z projektowanym art. 5a ustawy PZ ma odpowiadać za czyn zabroniony, którego znamiona zostały wyczerpane przez działanie lub zaniechanie organu tego podmiotu, pozostające w bezpośrednim związku z prowadzoną przez ten podmiot działalnością (tzw. czyny własne PZ). Z kolei w myśl projektowanego art. 5b ustawy PZ odpowie również za czyny zabronione popełnione przez członków władz, osób uprawnionych do działania lub pracowników realizujących zadania na rzecz tego podmiotu w ramach powierzonych im kompetencji. W konsekwencji przyjętych założeń, tj. tego, że PZ może samoistnie wygenerować czyn zabroniony oraz koncepcji winy anonimowej, odpowiedzialność PZ będzie mogła nastąpić w przypadku wykazania w toku postępowania, że czyn zabroniony został popełniony i nie jest przy tym wymagane ustalenie konkretnej osoby fizycznej jako sprawcy przestępstwa[10].
Podwyższone progi kar
Konsekwencją wykluczenia z ww. odpowiedzialności PZ małych i średnich przedsiębiorstw ma być również podniesienie progu zagrożenia karą do 10 tys. zł, a także górnej granicy kary do 30 mln zł[11]. Projekt zakłada także odejście od powiązania kary z wielkością przychodów PZ, co wynika z faktu, że PZ mógłby w danym roku podatkowym wykazać niski przychód lub też jego brak[12].
Łączenie, podział i przekształcenie PZ
To, co jest piętą achillesową ustawy w obecnym brzmieniu, to brak dostatecznych uregulowań sytuacji, w których PZ podlegał łączeniu, podziałowi lub przekształceniu, co w konsekwencji może prowadzić do ułatwienia uniknięcia odpowiedzialności przez PZ. Stąd też projektowany art. 16a ust. 2 ustawy[13] wprost stanowi o tym, że w przypadku połączenia PZ odpowiedzialność za czyn zabroniony popełniony przed dniem połączenia ponosi PZ wstępujący w wyniku połączenia w prawa i obowiązki podmiotu zbiorowego podlegającemu połączeniu. W przypadku podziału PZ odpowiedzialność za czyn popełniony przed dniem podziału ponoszą wszystkie PZ, które przejęły chociażby część praw i obowiązków podmiotu dzielonego i dodatkowo są one solidarnie zobowiązane m.in. do zapłaty kary pieniężnej[14]. Podobnie ma się rzecz w przypadku przekształcenia PZ, kiedy to odpowiedzialność ma ponieść PZ powstały wskutek przekształcenia[15]. Także w przypadku przeniesienia własności przedsiębiorstwa podmiotu zbiorowego lub większości jego składników pod tytułem darmym lub za cenę rażąco odbiegającą od wartości rynkowej przedsiębiorstwa lub jego składników nabywca przedsiębiorstwa lub większości jego składników jest solidarnie zobowiązany z podmiotem zbiorowym do m.in. zapłaty kary pieniężnej[16].
Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności
Dodatkowo projektowane art. 41a?41b ustawy wprowadzają możliwość zaniechania przez prokuratora prowadzenia dalszych czynności procesowych i wystąpienie do sądu z wnioskiem o udzielenie PZ zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, co ma oczywiście na celu zwiększenie ekonomiki procesowej[17]. Warunkami umożliwiającymi zastosowanie ww. instytucji jest m.in. to, że okoliczności czynu nie budzą wątpliwości, a cele postępowania zostaną osiągnięte pomimo nieprzeprowadzenia postępowania w całości. Ponadto PZ powinien ujawnić organowi prowadzącemu postępowanie przygotowawcze informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu czynu zabronionego oraz istotne okoliczności dotyczące jego popełnienia, jak też uiścić kwotę stanowiącą równowartość szkody wyrządzonej czynem zabronionym[18]. Do zapłaty PZ ma również kwotę odpowiadającą co najmniej najniższej karze pieniężnej grożącej za czyn zabroniony oraz musi wyrazić zgodę na przepadek przedmiotów lub korzyści majątkowych, lub uiścić ich równowartość pieniężną[19]. W zamian za to otrzymuje ograniczenie kary do maksymalnie 5 mln zł, jak również dodatkową korzyść w postaci braku wpisu prawomocnego orzeczenia o zezwoleniu na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności w Krajowym Rejestrze Sądowym[20].
Podsumowując, projekt ma większe szanse na wejście w życie niż jego poprzednik z 2018 r. i rzeczywiście może reanimować odpowiedzialność osób prawnych.
[1]1?https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12363700/katalog/12908952#12908952 [dostęp: 14 listopada 2022 r.].
2?Ibidem.
3?https://www.gov.pl/web/premier/projekt-ustawy-o-zmianie-ustawy-o-odpowiedzialnosci-podmiotow-zbiorowych-za-czyny-zabronione-pod-grozba-kary [dostęp: 14 listopada 2022 r.].
4?https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12312062 [dostęp: 14 listopada 2022 r.].
Dz.U. z 2020 r. poz. 358 z późn. zm.
[2] Uzasadnienie do projektu (dalej: uzasadnienie), s. 1; dostęp: https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/12363700/12908952/12908953/dokument572980.pdf [dostęp: 14 listopada 2022 r.].
[3] Ibidem, s. 2.
[4] Art. 1 pkt 1 projektu.
[5] Uzasadnienie, s. 8.
[6] Art. 1 pkt 2 projektu.
[7] Art. 1 pkt 8 projektu.
[8] Art. 1 pkt 1 projektu.
[9] Art. 1 pkt 3 projektu.
[10] Uzasadnienie, s. 6?7.
[11] Art. 1 pkt 4 projektu.
[12] Ibidem.
[13] Art. 1 pkt 9 projektu.
[14] Ibidem.
[15] Ibidem.
[16] Ibidem.
[17] Art. 1 pkt 27 projektu.
[18] Ibidem.
[19] Ibidem.
[20] Ibidem.
