Śmierć radcy prawnego lub utrata czasowa bądź trwała prawa do wykonywania tego zawodu wywołują określone skutki prawne. Z jednej strony klienci tracą zaufanego pełnomocnika, obrońcę ich interesów i powiernika problemów, z drugiej zaś strony powstaje konieczność podjęcia wielu czynności przez samorząd radców prawnych. Z uwagi na zbyt mało przepisów regulujących status prawny zastępcy generalnego radcy prawnego wyznaczanego w trybie art. 21 par. 2 ustawy z 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (Dz.U. z 2018 r., poz. 2115 ze zm.) występują liczne wątpliwości interpretacyjne obowiązujących przepisów.
Prawo wykonywania zawodu radcy prawnego przysługuje wyłącznie konkretnej osobie i tylko ona może podejmować czynności związane z szeroko rozumianym świadczeniem pomocy prawnej. Działalność tego rodzaju wymaga osobistego zaangażowania radcy prawnego, choć w pewnych sytuacjach może korzystać on z pomocy innych wykwalifikowanych prawników poprzez instytucję substytucji. Jednak w chwili śmierci radcy prawnego lub utraty czasowej lub trwałej prawa wykonywania zawodu pojawiają się liczne problemy z jego zastępstwem.
Dla potrzeb niniejszego opracowania opisana zostanie sytuacja powstała w razie śmierci radcy prawnego, ale wskazane skutki formalnoprawne dotyczą także radców prawnych skreślonych z listy z innych powodów niż śmierć oraz tych, którzy czasowo utracili możliwość wykonywania zawodu radcy prawnego.
ZASTĘPCA GENERALNY ? POJĘCIE, WYBÓR I CZYNNOŚCI PROCESOWE
Ustawa o radcach prawnych w art. 21 par. 2 stanowi, iż ?w razie potrzeby dziekan rady okręgowej izby radców prawnych wyznacza z urzędu zastępcę radcy prawnego, który został skreślony z listy radców prawnych albo nie może czasowo wykonywać czynności zawodowych. Decyzja dziekana upoważnia wyznaczonego radcę prawnego do prowadzenia podejmowanych spraw i jest równoznaczna
z udzieleniem dalszego pełnomocnictwa procesowego?.
W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na to, iż przepisy nie używają terminu ?zastępca generalny?, lecz ?zastępca?. Jednak przyjęło się, że dodawanie przymiotnika ?generalny? ma oddawać rangę i tryb, w jakim dany radca prawny jest powoływany. Chodzi bowiem nie o zastępcę do konkretnej sprawy czy czynności, lecz o zastępcę za daną osobę i ma być on swoistym opiekunem zagadnień, jakie wynikną w związku z koniecznością likwidacji kancelarii czy biura, jeżeli zmarły prawnik wykonywał zawód w ramach stosunku pracy. Tak przyjęta nazwa przedmiotowej funkcji nie może budzić żadnej wątpliwości, że wolą dziekana rady okręgowej izby radców prawnych jest zajęcie się całokształtem problematyki przez konkretnie wyznaczoną osobę określoną mianem ?zastępcy generalnego?.
Często pojawiają się pytania, w jakiej formie należy wyznaczać zastępcę generalnego. W wymienionym przepisie ustawodawca jednak wyraźnie wskazał, iż wyznaczenie to powinno nastąpić w drodze decyzji dziekana rady okręgowej izby radców prawnych (dalej: decyzja dziekana).
W drugim zdaniu art. 21 par. 2 ustawy o radcach prawnych ustawodawca wskazuje na upoważnienie wyznaczonego radcy prawnego do dalszego prowadzenia spraw. Na szczególną uwagę zasługuje użycie wyrazu ?upoważnia?, a zatem podjęcie się kontynuowania postępowań wytoczonych przez zmarłego radcę nie jest obowiązkiem zastępcy, lecz jego indywidualną decyzją. Taka interpretacja ma sens, ponieważ przy podjęciu się prowadzenia spraw należy mieć na względzie chociażby art. 12 par. 2 Kodeksu Etyki Radcy Prawnego (dalej: Kodeksu), czyli zakaz podejmowania prowadzenia spraw bez wystarczającej wiedzy i doświadczenia.
Nie można więc czynić domniemania, iż przytoczone sformułowanie prowadzi do wniosku, że zastępca generalny automatycznie staje się pełnomocnikiem procesowym w sprawach, które prowadził zmarły radca prawny.
Ponadto warte przypomnienia jest także, iż zgodnie z art. 101 par. 2 k.c. pełnomocnictwa wygasają wraz ze śmiercią pełnomocnika. Wskazany skutek prawny ma miejsce zarówno, jeżeli zmarły radca prawny działał z wyboru klienta, jak i z urzędu.
Dlatego decyzji dziekana nie można traktować jako swoistej substytucji, ponieważ między dniem śmierci radcy prawnego a podjęciem decyzji o ustanowieniu zastępcy generalnego i jej dostarczeniem do radcy prawnego występuje przerwa czasowa. W tym okresie klient pozbawiony jest pełnomocnika procesowego. Zatem nie zachodzi chociażby ciągłość czasowa. Gdyby jednak przyjąć substytucyjny charakter decyzji dziekana, okazałoby się, że decyzja ta podejmowana byłaby za zmarłego, a nie nieobecnego na podstawie np. art. 601 k.p.c., a taka sytuacja nie jest dopuszczalna.
Należy zwrócić uwagę na jeszcze jeden aspekt. Decyzja dziekana jest decyzją uznaniową, niewymagającą zgody radcy prawnego. Jest to element współdziałania z organami samorządu radców prawnych w sprawach związanych z jego funkcjonowaniem i zadaniami, o czym stanowi między innymi art. 62 par. 1 Kodeksu. Dziekan, wyznaczając konkretnego radcę prawnego na funkcję zastępcy generalnego, kieruje się przekonaniem, iż będzie to osoba, która daje gwarancję nie tylko technicznie poprawnego wykonania obowiązków, lecz także swoją postawą i cechami charakteru zapewni maksymalną zawodową delikatność i wyczucie w tej trudnej emocjonalnie sytuacji w kontaktach z rodziną zmarłego i klientami, którzy utracili zaufanego pełnomocnika i powiernika swoich problemów. Radca prawny pracuje bowiem nie tylko w oparciu o przedłożone dokumenty, ale po głębszej analizie można dojść do wniosku, że w większym stopniu z ?całym klientem?, czyli z jego osobowością, emocjami i bagażem doświadczeń życiowych, a w przypadku klientów instytucjonalnych ? ze specyfiką branżową. Dlatego też funkcja zastępcy generalnego radcy prawnego jest wyjątkowa i wymaga dużego zaangażowania emocjonalnego.
CZYNNOŚCI ZASTĘPCY GENERALNEGO
Pierwszą czynnością, jakiej powinien podjąć się zastępca generalny, jest kontakt z rodziną zmarłego radcy prawnego lub innymi osobami, które mają dostęp do dokumentacji.
Okazane dokumenty podlegają weryfikacji, a przede wszystkim ustaleniu pełnomocnictw i przyporządkowaniu akt spraw. Zastępca powinien zwrócić szczególną uwagę na dokumenty, które choć dotyczą danej sprawy i klienta, to jednak są na przykład projektami pism, wydrukami orzeczeń czy też notatkami zmarłego pełnomocnika. Tę część akt należy oddzielić od reszty dokumentacji i zwrócić rodzinie zmarłego. W przypadku konieczności zabrania akt poza lokal kancelarii sporządza się stosowny protokół z podaniem ? oprócz podstawowych informacji takich jak data, miejsce i charakterystyka dokumentów ? także takich danych jak powód zabrania dokumentów lub informacji o obecnych przy tych czynnościach świadkach.
Powyższe postępowanie jest zgodne z art. 102 k.c., który nakazuje zwrot dokumentu pełnomocnictwa po wygaśnięciu umocowania. Ponadto art. 46 Kodeksu stanowi o konieczności zdania klientom otrzymanych od nich dokumentów oraz pism procesowych. Choć zwrot ten powinien nastąpić na wniosek klienta, w sytuacji gdy pełnomocnik nie żyje, nie ma podmiotu, do którego takie żądanie mogłoby zostać skierowane, dlatego też zastępca generalny powinien dokonać zwrotu dokumentów z urzędu.
Wobec powyższego po ustaleniu i uporządkowaniu dokumentów zastępca generalny zwraca klientom pełnomocnictwa wraz z aktami sprawy osobiście za pokwitowaniem lub za pośrednictwem poczty z potwierdzeniem nadania przesyłki pocztowej poleconej.
Warto jeszcze wspomnieć o toczących się postępowaniach sądowych, w których pełnomocnikiem procesowym był zmarły radca prawny. W sytuacji ustanowienia pełnomocnika z wyboru toczące się postępowanie sądowe, zgodnie z art. 175 k.p.c., może być kontynuowane dopiero po wezwaniu strony niestawającej. Sąd bowiem musi ustalić, czy strona na dalszym etapie procesu będzie występowała samodzielnie, czy też udzieli nowego pełnomocnictwa procesowego. Udzielenie pełnomocnictwa z wyboru jest bowiem czynnością dwustronną opartą na wzajemnym zaufaniu i nie bez znaczenia pozostaje dla klienta, kto ma go reprezentować, jak i dla pełnomocnika, kogo ma reprezentować i w jakiej sprawie, a to może okazać się czasem dość trudne do pogodzenia.
W przypadku jednak, gdy zastępstwo jest obowiązkowe, sąd zawiesi postępowanie z urzędu na podstawie art. 1751k.p.c., wyznaczając odpowiedni termin do wskazania innego pełnomocnika, a następnie po upływie tego terminu podejmie postępowanie.
Odmiennie rzecz się kształtuje, gdy zmarły radca prawny był pełnomocnikiem z urzędu. W tej sytuacji należy wyodrębnić dwa etapy. Pierwszy to uwzględnienie przez sąd wniosku strony o ustanowienie radcy prawnego z urzędu na podstawie art. 117 par. 5 k.p.c. I od tej chwili strona objęta jest pomocą prawną przez jeszcze nieznanego radcę prawnego, ale w konkretnym postępowaniu sądowym. Dlatego na podstawie art. 1173k.p.c. sąd zwraca się do właściwej rady okręgowej izby radców prawnych o wyznaczenie pełnomocnika strony. Rada po wyznaczeniu radcy prawnego zawiadamia równocześnie radcę prawnego oraz sąd, podając imię i nazwisko wyznaczonego pełnomocnika oraz jego adres do doręczeń. Od tego momentu rozpoczyna się drugi etap obowiązywania pełnomocnictwa procesowego pełnomocnika z urzędu.
Wracając do zagadnienia upoważnienia zastępcy generalnego do prowadzenia podjętych przez zmarłego radcę prawnego spraw, należy wskazać, iż z całą pewnością przedmiotowe upoważnienie nie zastępuje obowiązku wyznaczenia pełnomocnika w trybie art. 1173 par. 2 k.p.c. Dzieje się tak dlatego, że wraz ze śmiercią pełnomocnika z urzędu nie upada przesłanka podstawowa, czyli prawo reprezentacji na koszt Skarbu Państwa, a jedynie następuje zmiana osobowa pełnomocników. Dlatego też należy przeprowadzić ponownie drugi etap, o którym wspomniano powyżej, to jest wyznaczenie i zawiadomienie nowego radcy prawnego oraz zawiadomienie sądu z podaniem danych enumeratywnie wskazanych w ww. artykule, a także powołać sygnaturę akt postępowania sądowego, dla którego dany radca prawny został wyznaczony. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby był nim radca prawny pełniący funkcję zastępcy generalnego. Podawanie sygnatury akt jest istotne, ponieważ strona może brać udział w wielu postępowaniach sądowych jednocześnie, a nie zawsze może korzystać z prawa do pełnomocnika z urzędu.
Tymczasem decyzja dziekana wyznaczająca zastępcę generalnego pozbawiona jest cech identyfikujących postępowania sądowe (sygnatury akt) i dlatego nie może stanowić dokumentu zastępującego wyznaczenie radcy prawnego, który ma działać z urzędu, ani pełnomocnictwa z wyboru strony.
Zastępca generalny po wykonaniu wszystkich czynności związanych z weryfikacją dokumentów powinien sporządzić sprawozdanie ze swoich działań. W informacji skierowanej do dziekana również należy prosić o zwolnienie z funkcji zastępcy generalnego po zmarłym radcy prawnym z uwagi na wykonanie czynności, do których został powołany.
KOSZTY DZIAŁALNOŚCI ZASTĘPCY GENERALNEGO
Brak uregulowań prawnych dotyczących kosztów działalności zastępcy generalnego i możliwości uzyskania ewentualnych przychodów skłania do wniosku, iż wszystkie czynności podejmuje on pro publico bono.
Za takim stanowiskiem przemawia także fakt, iż zastępca generalny ma za zadanie przeprowadzić czynności bardziej porządkowe z dokumentacją niż wdawać się w prowadzenie spraw podjętych przez zmarłego radcę. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby kontynuował współpracę z klientami, ale taka sytuacja wymaga zgody obu stron i dokonania odrębnych ustaleń, ponieważ w niektórych przypadkach linia obrony interesów klienta planowana przez zastępcę generalnego może być inna niż planował zastosować zmarły. Podobnie rzecz się ma z honorarium. Każdy pełnomocnik ma prawo indywidualnie oceniać sprawę i wyceniać swoje usługi.Jeżeli jednak zmarły radca prawny pobrał honorarium, a nie zdążył wykonać zlecenia, klientowi przysługuje roszczenie do spadkobierców obciążające masę spadkową.
W analogiczny sposób należy ocenić sytuację, gdy zmarłemu przysługiwały wierzytelności ? wpływy zwiększają wartość spadku.
