Choć aplikant radcowski dopiero zdobywa doświadczenie, już na tym etapie wiąże go zasada niezależności. Oznacza to, że nie może on – nawet na polecenie patrona – zająć stanowiska naruszającego przepisy lub etykę zawodową.
W relacjach z klientami czy organami powinien kierować się tymi samymi standardami niezależności jak radca prawny.
Gdyby opisać niezależność radcy prawnego w potoczny sposób, można by powiedzieć, że jest to prawo i obowiązek podejmowania decyzji zawodowych „na własny rachunek”. Oznacza to, że radca nie może kierować się cudzym interesem czy sugestiami, które nie znajdują oparcia w przepisach prawa i zasadach etyki. Zasada ta obejmuje zarówno wpływy finansowe, jak i naciski płynące z otoczenia – rodzinnego, zawodowego czy publicznego. Stanowisko w sprawie i treść opinii prawnej powinny odzwierciedlać własny pogląd radcy, a lojalność wobec klienta nie może prowadzić do rezygnacji z niezależności. Jednocześnie radca prawny zobowiązany jest respektować instrukcje klienta, którego reprezentuje, ponieważ jego wola ma w tym zakresie kluczowe znaczenie. Niezależność nie wyłącza też obowiązku świadczenia pomocy prawnej osobom, wobec których radca ma taki obowiązek.
Zasada niezależności nie ogranicza się wyłącznie do radców prawnych wykonujących zawód w pełnym zakresie. Obowiązuje ona również aplikantów radcowskich, którzy – choć dopiero zdobywają doświadczenie – są zobowiązani stosować te same standardy. Relacja z patronem ma tu oczywiście szczególny charakter, ponieważ opiera się na przekazywaniu wiedzy i praktycznych umiejętności. Nie może ona jednak prowadzić do narzucenia aplikantowi stanowiska sprzecznego z prawem lub zasadami etyki. Aplikant, podobnie jak radca prawny, powinien w każdej sprawie kierować się własnym osądem i odpowiedzialnością zawodową.
Przypomnijmy bowiem, że aplikanci radcowscy są w takim samym stopniu jak radcowie prawni zobowiązani do przestrzegania zasad etyki związanych z wykonywaniem zawodu. Różnice dotyczą jedynie zakresu obowiązków i uprawnień wynikających z odmiennego statusu aplikanta i radcy prawnego, a nie samej istoty norm etycznych. Fundamentem przygotowania do wykonywania zawodu jest bowiem poszanowanie zasad etyki już na etapie aplikacji.
Trudno wyobrazić sobie sytuację, w której aplikant – przyszły radca prawny – nie byłby zobowiązany do przestrzegania tych zasad na równi z radcą. Dlatego też Kodeks Etyki Radcy Prawnego wyraźnie wskazuje, że jego postanowienia wiążą nie tylko radców prawnych i prawników zagranicznych wpisanych na listę, lecz także aplikantów, w odniesieniu do których stosuje się je odpowiednio. Oznacza to, że także aplikant radcowski, sporządzając projekty opinii prawnych, uczestnicząc w prowadzeniu spraw czy reprezentując klienta w granicach przyznanych mu uprawnień, musi działać w sposób niezależny i wolny od wpływów zewnętrznych.
Niezależność jako gwarancja zawodu zaufania publicznego
Niezależność osób wykonujących wolne zawody prawnicze jest jedną z gwarancji demokratycznego państwa prawnego i jest bezpośrednio związana z ochroną prawa do sądu. Wynika ze szczególnego statusu zawodów zaufania publicznego, o których mowa w art. 17 Konstytucji RP. Jej instytucjonalnym wyrazem są m.in. immunitet materialny, obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej oraz odpowiedzialność dyscyplinarna. U podstaw tego rozwiązania leży rola prawników w systemie prawnym i w społeczeństwie – to oni uczestniczą w rozstrzyganiu sporów i w ochronie praw jednostek[1].
Zasada niezależności zwiększa szanse na obiektywizm w sytuacjach, w których ścierają się różne wartości i interesy. Umożliwia harmonizowanie potrzeb obywateli korzystających z pomocy prawnej, wymiaru sprawiedliwości, samorządu zawodowego, państwa, a także samych prawników. W tym sensie niezależność ma wiele wymiarów. Może być rozumiana jako niezależność od władzy publicznej, klientów czy innych prawników, a także jako niezależność odnosząca się do stosunków politycznych, społecznych i prawnych.
W szerszej perspektywie politycznej niezależność radców prawnych jest instrumentem ochrony praw i wolności obywatelskich. Radca prawny odgrywa bowiem często rolę pośrednika między jednostką a państwem, zwłaszcza w sporach sądowych, i dlatego nie może być podatny na naciski. Z kolei w stosunkach społecznych niezależność buduje zaufanie w relacji prawnik–klient, które opiera się na lojalności, rzetelności i tajemnicy zawodowej. Dzięki temu powstaje szczególna więź, uznawana za fundament społecznej misji wolnych zawodów. Już na etapie aplikacji radcowskiej zasada ta powinna być rozumiana i praktykowana, tak aby przyszły radca prawny w pełni świadomie realizował ją w swojej późniejszej działalności zawodowej.
W doktrynie wskazuje się, że niezależność w wykonywaniu zawodu radcy prawnego może być także postrzegana jako jeden z czynników sprzyjających prawidłowemu funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości, tzn. właściwemu realizowaniu przez sądy ich zadań. Związek między wykonywaniem zawodu radcy prawnego a odpowiednim działaniem wymiaru sprawiedliwości uwidacznia się zwłaszcza w tych aspektach, które wiążą się ze swobodą wypowiedzi. Wskazuje się, że możliwość wyartykułowania przez pełnomocnika wszystkich informacji oraz opinii pozostających w rzeczowym związku z danym postępowaniem sądowym lub administracyjnym ma pierwszorzędne znaczenie dla prawidłowości poczynionych ustaleń faktycznych i prawnych, koniecznych do rozstrzygnięcia sprawy zgodnie z zasadą prawdy materialnej[2].
Niezależność w ustawie i Kodeksie Etyki Radcy Prawnego
Ustawa o radcach prawnych wprowadza zasadę niezależności wprost w jednej w zasadzie regulacji ustawowej, stanowiąc w art. 13: „Radca prawny nie jest związany poleceniem co do treści opinii prawnej”. Regulacja ta wiąże się ze statusem zawodu radcy prawnego jako zawodu zaufania publicznego. Opinia radcy ma bowiem przedstawiać wynik jego fachowej wiedzy, popartej analizą prawa i informacji otrzymanych od klienta. Gdyby była kształtowana według oczekiwań zleceniodawcy, utraciłaby swój profesjonalny i obiektywny charakter.
Przepis nie różnicuje źródeł potencjalnego wpływu na treść opinii. Radca prawny nie jest więc związany poleceniem ani klienta, ani pracodawcy, niezależnie od tego, czy jest nim kierownik jednostki administracji publicznej, zarząd spółki prawa handlowego czy inna osoba prawna. Niezależność obowiązuje także w relacjach wewnątrz zawodu – radca nie podlega wiążącym wskazówkom innego radcy prawnego, nawet jeżeli pełni on wobec niego funkcję pracodawcy czy koordynatora. W każdym przypadku opinia powinna odzwierciedlać własny osąd prawnika, a nie oczekiwania podmiotów zewnętrznych.
Ustawowa zasada niezależności została rozwinięta i doprecyzowana w Kodeksie Etyki Radcy Prawnego. W art. 7 KERP wskazano, że:
1. Niezależność w wykonywaniu zawodu radcy prawnego jest gwarancją ochrony praw i wolności obywatelskich, demokratycznego państwa prawnego oraz prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości.
2. Radca prawny, przy wykonywaniu czynności zawodowych, powinien być wolny od wszelkich wpływów wynikających z jego osobistych interesów, nacisków z zewnątrz oraz ingerencji z jakiejkolwiek strony lub z jakiegokolwiek powodu. Wyrażone przez kogokolwiek polecenia, ograniczające niezależność sugestie czy wskazówki, nie mogą wpływać na prezentowane przez niego stanowisko w sprawie.
3. Radca prawny nie może naruszać zasad etyki zawodowej i niewłaściwie wywiązywać się z obowiązków zawodowych w celu spełnienia oczekiwań klienta lub osób trzecich.
Kwestii niezależności dotyczą pośrednio także inne przepisy ustawy o radcach prawnych oraz Kodeksu Etyki Radcy Prawnego:
Najbardziej restrykcyjnym przepisem, którego celem jest m.in. usunięcie wątpliwości co do niezależności radcy prawnego, jest zakaz świadczenia pomocy prawnej polegającej na występowaniu przez radcę prawnego w charakterze obrońcy w sprawach o przestępstwa i przestępstwa skarbowe, jeśli radca prawny zatrudniony jest na podstawie umowy o pracę (art. 8 ust. 6 ustawy).
Jednym z elementów składających się na niezależność wykonywania zawodu radcy prawnego jest także przysługujący mu immunitet materialny. Jego normatywną podstawą jest art. 11 u.r.pr., zgodnie z którym radca prawny przy wykonywaniu czynności zawodowych korzysta z wolności słowa i pisma w granicach określonych przepisami prawa i rzeczową potrzebą, nadużycie zaś tej wolności będące ściganą z oskarżenia prywatnego zniewagą lub zniesławieniem strony, jej pełnomocnika lub obrońcy, kuratora, świadka, biegłego lub tłumacza podlega ściganiu tylko w drodze dyscyplinarnej.
Zgodnie z art. 9 ust. 1 ustawy radca prawny wykonujący zawód w ramach stosunku pracy zajmuje samodzielne stanowisko podległe bezpośrednio kierownikowi jednostki organizacyjnej. Jeżeli natomiast jednostka organizacyjna zatrudnia dwóch lub więcej radców prawnych, jednemu z nich powierza się koordynację pomocy prawnej w tej jednostce (art. 9 ust. 2 ustawy). W organie państwowym lub samorządowym radca prawny wykonuje pomoc prawną w komórce lub w jednostce organizacyjnej, w biurze, w wydziale lub na wyodrębnionym stanowisku do spraw prawnych, podległym bezpośrednio kierownikowi tego organu. W organie państwowym radca prawny może być zatrudniony także w innej wyodrębnionej komórce lub jednostce organizacyjnej i podlegać jej kierownikowi (art. 9 ust. 3 ustawy). Radcy prawnemu nie można polecać wykonania czynności wykraczającej poza zakres pomocy prawnej (art. 9 ust. 4 ustawy).
W art. 10 ust. 1 KERP wskazano, że obowiązek unikania konfliktu interesów służy zapewnieniu niezależności radcy prawnego, a także dochowaniu tajemnicy zawodowej i lojalności wobec klienta.
W art. 25 ust. 1 KERP podkreślono natomiast, że radca prawny nie może podejmować działalności ani uczestniczyć w czynnościach, które mogłyby ograniczać jego niezależność, naruszać godność zawodu, stwarzać zagrożenie dla tajemnicy zawodowej albo prowadzić do konfliktu interesów.
W art. 26 ust. 1 KERP sformułowano zakaz świadczenia pomocy prawnej w sytuacji, gdy wykonywanie czynności zawodowych ograniczałoby niezależność lub powodowało znaczne ryzyko jej naruszenia. Obejmuje to także przypadki, w których posiadana przez radcę prawnego wiedza o sprawach innego klienta mogłaby dać aktualnemu klientowi nieuzasadnioną przewagę.
Regulacje dotyczą również relacji między radcami prawnymi. Artykuł 41 KERP stanowi, że radca sprawujący kierownictwo nad innym radcą prawnym – jako pracodawca, koordynator zespołu czy współpracownik – nie może ingerować w jego niezależność przez merytoryczne wpływanie na treść stanowiska prawnego czy sposób prowadzenia sprawy.
Z kolei art. 42 ust. 3 pkt 1 KERP przewiduje, że umowa z klientem należącym do grupy kapitałowej może obejmować zobowiązanie radcy prawnego do świadczenia pomocy prawnej także na rzecz innych podmiotów z tej grupy, jednak nie może to prowadzić do ograniczenia niezależności, naruszenia tajemnicy zawodowej, powstania konfliktu interesów ani do uchybienia godności zawodu.
Praktyczny wymiar niezależności aplikanta
Relacja między aplikantem a patronem ma szczególny charakter. Jej celem jest przekazywanie wiedzy prawniczej oraz umiejętności wykonywania zawodu. Nie może ona jednak oznaczać podporządkowania się aplikanta niezgodnym z przepisami prawa lub zasadami etyki zawodowej poglądom czy instrukcjom patrona w sposób wyłączający samodzielny osąd.
Aplikant, sporządzając projekty pism czy opinii, kieruje się sugestiami i wskazówkami patrona, a jednocześnie wypracowuje własne stanowisko prawne. Właśnie w takiej konfrontacji – z jednej strony niezależność aplikanta, a z drugiej doświadczenie patrona – rodzi się prawidłowa praktyka zawodowa.
Niezależność aplikanta znajduje również odzwierciedlenie w relacji z klientem. Lojalność wobec osoby, której udzielana jest pomoc prawna, nie może prowadzić do działań sprzecznych z przepisami czy zasadami etyki. Już na etapie aplikacji konieczne jest uczenie się wyznaczania granic – tak, aby oczekiwania klienta nie determinowały treści opinii czy stanowiska w sprawie. To doświadczenie ma kluczowe znaczenie, bo w przyszłości pozwala radcy prawnemu zachować właściwą równowagę między niezależnością a obowiązkiem działania w interesie klienta.
Ważnym obszarem jest także funkcjonowanie aplikanta w kancelarii. Praca w grupie wymaga współdziałania i otwartości na wskazówki bardziej doświadczonych prawników, ale nie może prowadzić do rezygnacji z własnej odpowiedzialności zawodowej. Aplikant, podobnie jak radca, ma obowiązek odmówić udziału w czynnościach sprzecznych z prawem czy zasadami etyki. Zasada niezależności chroni go przed sytuacjami, w których presja środowiskowa lub organizacyjna mogłaby prowadzić do działań nieakceptowalnych etycznie.
Z tych względów działanie w warunkach niezależności już na etapie aplikacji ma charakter wychowawczy i formacyjny. Pozwala budować nawyk samodzielnego myślenia, odwagi w formułowaniu własnych opinii i odpowiedzialności za podejmowane decyzje. To właśnie dzięki konsekwentnemu respektowaniu zasady niezależności w toku szkolenia aplikanci w przyszłości stają się radcami prawnymi zdolnymi do wykonywania zawodu w sposób rzetelny, obiektywny i zgodny z misją zawodu zaufania publicznego.
Niezależność nie jest dodatkiem do wykonywania zawodu radcy prawnego – jest jego istotą. To ona odróżnia profesjonalną pomoc prawną od działań podejmowanych pod wpływem oczekiwań czy nacisków. Dlatego obowiązuje nie tylko radców prawnych, ale także aplikantów, którzy dopiero przygotowują się do pełnienia tej funkcji. Utrwalanie zasady niezależności od pierwszych kroków zawodowej drogi sprawia, że przyszli radcowie potrafią zachować obiektywizm i odpowiedzialność w każdej sytuacji. W tym sensie niezależność jest nie tylko gwarancją ochrony praw jednostki, lecz także fundamentem zaufania społecznego do całego samorządu radcowskiego.
Tezy z orzecznictwa[3]
Orzeczenie OSD z 7 maja 2019 r., D 68/18:
Obwiniona uznała, że skoro klient od niej „zażądał” złożenia wniosku o wpis do księgi wieczystej, to ona powinna do tego żądania się zastosować i to niezależnie od braku podstaw prawnych. Podejmując się takiego działania, ustawiła się w pozycji podległej wobec nieuprawnionych, bezprawnych żądań klienta. Radcy prawnemu nie wolno naruszać prawa, przez co należy rozumieć także podejmowanie czynności procesowych, które nie mogą wywołać skutków prawnych, bo nie znajdują uzasadnienia w obowiązujących przepisach.
Orzeczenie OSD z 30 czerwca 2019 r., D 219/197:
Zasada lojalności wobec klienta doznaje pewnych ograniczeń wynikających z zasady niezależności, a mianowicie z art. 7 ust. 3
KERP. Granice te wyznaczają obowiązki przestrzegania zasad etyki radcy prawnego oraz właściwe wywiązywanie się z obowiązków zawodowych. W ocenie OSD obwiniony ani nie naruszył obowiązków zawodowych, ani nie naruszył zasad etyki radcy prawnego w pełnieniu swoich obowiązków jako pełnomocnik z urzędu. Obwiniony miał prawo postępować niezależnie bez jakichkolwiek nacisków na swoją osobę, w oparciu o posiadaną wiedzę i doświadczenie życiowe mógł zaś podjąć autonomiczną decyzję o niezasadności wnoszenia apelacji. Nie można odmówić obwinionemu, iż nie zajął w sprawie merytorycznego stanowiska, opierając się wyłącznie na tym, iż postąpił w sposób sprzeczny z oczekiwaniami skarżącego, a co za tym idzie nie dopuścił się naruszenia zasad etyki radcy prawnego.
Orzeczenie OSD z 2 marca 2022 r., D 42/21:
Postawa radcy prawnego, który wiedząc o dobrowolnych wpłatach, żąda dokonania egzekucji ponad treść orzeczenia — wskazuje na wykonywanie czynności zawodowych bez zachowania dobrych obyczajów i profesjonalizmu, jak również wskazuje na wykonywanie tych czynności w celu spełnienia oczekiwań klienta, co nie powinno mieć miejsca.
Okoliczność, iż złożenia pisma do komornika z podtrzymaniem żądania prowadzenia egzekucji co do kwoty […] zł (pomimo wcześniejszego potwierdzenia zapłaty ww. kwot przez pokrzywdzonego) oczekiwała od niej mocodawczyni P., nie ogranicza odpowiedzialności obwinionej. Co więcej, złożenie pisma z podtrzymaniem żądania prowadzenia egzekucji stanowiło naruszenie dyspozycji art. 7 ust. 3 KERP.
Orzeczenie WSD z 1 czerwca 2023 r., WO-50/23:
Radca prawny, działając jako profesjonalny pełnomocnik, nie może stanowić jedynie bezwolnego narzędzia w rękach swojego zleceniodawcy. Zagadnienie to było przedmiotem rozstrzygnięć wielu orzeczeń sądów dyscyplinarnych. Nie jest do pogodzenia z zasadami takiego zawodu (zawodu zaufania publicznego) bezkrytyczne i bezrefleksyjne wykonywanie woli swojego klienta (orzeczenie WSD z dnia 07.09.2022 r., sygn. akt WO-82/22). Dysproporcja między klientem a jego pełnomocnikiem, mająca źródło w przewadze tego drugiego, wynikająca ze stosownej wiedzy prawniczej i doświadczenia, powinna u radcy prawnego powodować zajęcie odpowiedniego stanowiska względem oczekiwań i żądań kierowanych wobec niego przez klienta.
[1] T. Jaroszyński, [w:] Kodeks etyki radcy prawnego. Komentarz, red. W. Chróścik, Warszawa 2025.
[2] Zob. A. Machnikowska, Granice wolności wypowiedzi radcy prawnego, [w:] Granice wolności wypowiedzi przedstawicieli zawodów prawniczych, red. A. Biłgorajski, Warszawa 2015.
[3] Wybór z Kodeksu etyki radcy prawnego. Komentarz, red. W. Chróścik, Warszawa 2025.
