„Żyjemy w dziwnych i niepewnych czasach, a każdy dzień przynosi »niepokojące nagłówki«” – powiedział Barrack Obama, były prezydent Stanów Zjednoczonych, wygłaszając te słowa w ramach przemówienia w Johannesburgu w lipcu 2018 r. z okazji 100. rocznicy urodzin Nelsona Mandeli[1]. Obaj panowie zostali laureatami pokojowego Nobla i choć minęło już siedem lat od tego przemówienia, wydaje się ono nadal aktualne. Przeszliśmy globalną pandemię, a od paru lat tuż za naszą granicą toczy się konflikt wojenny. Czy jesteśmy w stanie przygotować się na tego rodzaju zdarzenia? Czy nauka potrafi nam cokolwiek w tym zakresie podpowiedzieć?
Zacznijmy od tego, że w ekonomii pojawiają się dwa pojęcia – niepewność i ryzyko. Ogólnie przyjmuje się, że tego pierwszego nie da się „mierzyć” w przeciwieństwie do drugiego, które pojawia się również w „rozszerzeniu” jako pojęcie „ryzyka prawnego” (w tym felietonie nie będę się jednak zajmował tym ostatnim). Jednym z pierwszych, który wprowadził oba pojęcia do rodzących się nauk ekonomicznych w XVIII w., był angielski ekonomista Richard Cantillon (1680–1734), który zauważył, że ryzyko wpływa na dochody, a niepewność na działalność gospodarczą[2]. W ekonomii najczęściej jednak przyjmuje się definicję obu pojęć, które wprowadził Frank Hyneman Knight (1885–1972). Zgodnie z jego definicją ryzyko obejmuje sytuacje, w których prawdopodobieństwo wyników jest znane, co pozwala na ich mierzenie, podczas gdy niepewność niesie ze sobą sytuacje, w których prawdopodobieństwo nie jest znane lub nie można go zmierzyć[3]. Nietrudno się więc domyślić, że kluczowe znaczenie dla obu pojęć wiąże się z instytucją ubezpieczenia, w ramach której profesjonalny podmiot (zakład ubezpieczeń) odpłatnie przejmuje przynajmniej częściowo ryzyko. A co, jeśli nie ma ubezpieczenia? W jaki sposób możemy je niwelować?
W zakresie nauk ekonomicznych mamy nauki o zarządzaniu, w ramach których toczy się niekończąca dyskusja na temat tego, czy w sytuacjach niepewnych lepszym rozwiązaniem są zhierarchizowane struktury, czy też lepszym rozwiązaniem jest zarządzanie zespołowe. Innymi słowy, czy należy powierzyć zarządzanie całą organizacją wąskiej grupie menedżerów, czy też proces ten powinien być w większym stopniu partycypacyjny. Do ciekawych wniosków doszedł Robert Anicich z University of Southern California wraz z dwójką innych autorów, którzy zajęli się wyprawami górskimi[4]. Wzięli oni pod uwagę ponad 5 tys. wypraw w Himalaje i sprawdzili, jak sobie radziły w ich trakcie zespoły o zhierarchizowanej strukturze, a także te, które w większym stopniu „demokratycznie” podejmowały decyzje. Nie jest zaskoczeniem, że te pierwsze w większym stopniu kończyły się sukcesem polegającym na zdobyciu szczytu w przeciwieństwie do tych drugich. Sukcesy te okupione były jednak częstszymi wypadkami śmiertelnymi…
Radcowie prawni mogą wzruszyć ramionami. Dla nich sytuacja nie jest skomplikowana – obowiązkowe ubezpieczenie pozwala na spokojne myślenie o przyszłości. Nie można jednak zapominać, że ubezpieczenie to odnosi się do sytuacji błędu w sztuce i nie zapewnia gwarancji, że w przyszłości nie wydarzy się coś, co utrudni prowadzenie usług prawnych. Czy zatem na ten szczyt przyszłości wejść w ramach ustrukturyzowanej grupy, w której wszyscy wiedzą, jaki jest podział kompetencji, czy też pozwolić na kolektywną decyzję – to pytanie zachowuje nadal swoją aktualność dla wszystkich grup zawodowych.
JAROSŁAW BEŁDOWSKI
radca prawny, doktor nauk prawnych, pracownik naukowy Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, członek Rady Towarzystwa Ekonomistów Polskich
[1] B. Obama, Żyjemy w dziwnych i niepokojących czasach, „Gazeta Prawna”, 17 lipca 2018 r., https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/artykuly/1179626,barack-obama-zyjemy-w-dziwnych-i-niepewnych-czasach.html [dostęp: 14 lipca 2025 r.].
2 Szerzej: M. Bochenek, Ryzyko i niepewność w naukach ekonomicznych – rozważania semantyczne, „Ekonomia – Economics” 2012, nr 4, s. 46 i n.
3 Zob. F.H. Knight, Risk, Uncertainty and Profit, Boston‒New York, 1921.
4 Zob. E. Anicich, R. Swaab, A. Galinsky, Hierarchical structure values predict success and mortality in high-stakes teams, https://www.pnas.org/doi/epdf/10.1073/pnas.1408800112 [dostęp: 14 lipca 2025 r.].
